چکیده
فعالیت های بشر تاکنون آسیب های زیادی به محیط زیست وارد کرده و سبب تخریب آن شده است. این روزها نیاز به حفاظت از تنوع زیستی و محیط زیست بیش از پیش برای دستیابی به توسعه پایدار احساس میشود. به دلیل ارتباط تنگاتنگ گردشگری و محیط زیست و نمونه های فراوان تخریب، برنامه ریزان گردشگری در راستای کاهش اثرات منفی، به دنبال شیوه هایی از توسعه گردشگری بوده اند که ضمن کاهش اثرات منفی زیست محیطی اثراتی مثبت نیز به همراه داشته باشند. اکوتوریسم مفهومی جدید در گردشگری به شمار می رود که با ایده هماهنگی با طبیعت به وجود آمده است. از این رو اکوتوریسم یکی از گونه هایی است که در سال های اخیر رشد فزاینده ای درجهان داشته، دارای پتانسیل نامحدودی برای حفاظت از تنوع زیستی است. زمانی که طرح های سنتی حفاظت از نظر اثربخش بودن مورد سئوال قرار گرفتند، اکوتوریسم پتانسیل های خود را در امر حفاظت به خوبی به نمایش گذاشت. این مقاله سعی دارد با بررسی اکوتوریسم به چگونگی ابعاد اثرگذاری اکوتوریسم بر حفاظت بپردازد.
واژگان کلیدی: گردشگری، آموزش، جامعه محلی و محیط زیست
مقدمه
اکوتوریسم شکل پایداری از طبیعت گردی است که عمدتا بر تجربه و آموزش دربارهی طبیعت استوار است، برای کاهش اثرات منفی مدیریت میشود و از نظر کنترل، مزایا و مقیاس، جامعه محور است. بعلاوه، این مفهوم به دنبال شکلی از مشارکت فعال و مزایای اقتصادی برای جامعه ی محلی و افراد بومی و همچنین آموزشهای زیست محیطی و حفاظتی به افراد جامعهی محلی، متخصصین و گردشگران در مقاصد اکوتوریستی است (اشون، 2010). جامعه بین المللی اکوتوریسم، اکوتوریسم را به عنوان "سفری مسئولانه که از محیط زیست حفاظت کرده و از رفاه جامعه ی محلی حمایت میکند" تعریف کرده است. (تامپی، 2005).از طرفی، گردشگری برای پتانسیل آن در تخریب و آسیب رساندن به زیست بوم های طبیعی و جوامع میزبان، بدنام است. به خصوص در مناطق روستائی، گردشگری سلاحی برای تغییرات اجتماعی، اکولوژیکی، فرهنگی و اقتصادی به شمار میرود که به سادگی توسط جامعه میزبان مدیریت نمیشود. از طرف دیگر، گردشگری صنعتی است که به خاطر پتانسیلش در اینکه میتواند در این تغییرات اجتماعی، زیست محیطی، فرهنگی، اقتصادی و اکولوژیکی عملکرد بهتری داشته باشد ستایش میشود. هدف انواع جایگزین گردشگری مانند اکوتوریسم، گردشگری داوطلبانه و گردشگری کشاورزی در این است که تورگردانها در رویارویی با جوامع و اکوسیستمها بیشتر احتیاط کنند. اکوتوریسم انتخابی است که شاید به خاطر پتانسیل آن بیشتر مورد توجه قرار میگیرد. قدرت پایدار نگه داشتن زندگی روستائی، کمک به رشد سریع انواع جدید توسعه، تجدید غرور فرهنگی، توانمندسازی جامعه محلی و حفاظت از تنوع زیستی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است (استرونزا و گوردیلو، 2008).
مواد و روشها
زمان گسترش واژه اکوتوریسم مقارن با اوج نارضایتی مردم از روند نادرست توسعه ی صنعت گردشگری، خصوصاً از نظر اکولوژیکی بوده است (هاشمی، 1389). حفاظت از تنوع زیستی برای حصول توسعه ی پایدار اکولوژیکی و حتی توسعه ی پایدار اقتصادی ضروری است.مقاصد اکوتوریستی، به دنبال پیوستن به مباحثات پیشگیری از نابودی تنوع زیستی و مشارکت مناسب به جای جریان ثابت اکوتوریستها و درآمد هستند (اشون، 2010). قبل از توسعه ی هر نوع از گردشگری برای حفاظت، باید ابتدا اکوتوریسم مورد بررسی قرار گیرد. نقشی که اکوتوریسم میتواند در فرایند حفاظت ایفا کند در کشورهای مختلف، متفاوت است و همچنین از فاصله با بازارهای سفر، رسوم، دسترسیپذیری و یگانگی منطقه تأثیر میپذیرد (گاسلینگ، 1999). اما اکوتوریسم از چه راههایی میتواند به حفاظت کمک کند؟
1. حفاظت از طریق آموزش جامعه محلی و گردشگران
تعبیر ادراک شده و خوب طراحی شده در طول تجربه ی اکوتوریسم میتواند دانش جامعه ی محلی، رویکردهای حمایتی در خصوص مدیریت منابع زیست محیطی، رفتار کلی زیست محیطی و حمایت نوع دوستانه ی حفاظت را بهبود بخشد (پاول و هام، 2008).
آموزش، هدف اصلی اکوتوریسم در بسیاری از تعاریف گردشگری است (والتر، 2013). تاکید زیادی بر این است که اکوتوریسم باید آموزشهای زیست محیطی و یادگیری را دربرگیرد. در حقیقت اکوتوریسم، فرصت مهمی در ارتقای آموزشهای زیست محیطی است و توجه بیشتری باید به روشهای آن برای دست یافتن به اهداف اکوتوریسم داشت. بسیاری از پژوهشها نیز بر اهمیت نقش آموزشها و تجارب زیستمحیطی در فعالیتها و ارزشهای حفاظتی تاکید کردهاند. هرچند در این پژوهشها بسیار اندک به اندازهگیری این نقش پرداخته شده است. خاطر نشان میشود در حالی که دانش ممکن است رویکردهای زیست محیطی را تغییر دهد، اما آن دسته از افراد که رویکرد حفاظت محیطزیستی بیشتری دارند، بیشتر مشتاق جستجوی دانشهای زیست محیطی هستند. اندازهگیری وسعت یادگیری در مقاصد اکوتوریستی و تاثیر چنین یادگیریهایی بر ارزشهای گردشگران و رفتارهای آتی حفاظتی آنان بسیار مهم است. تغییرات در چنین رفتارهایی در حفاظت محیط زیست بسیار مهم است اما تحلیلهای کمی ناکافی برای موفقیت اکوتوریسم در حصول اهداف آموزشی، حفاظت و توسعهای وجود دارد (ویلسون و تیسدل، 2005).
2. حفاظت از طریق جذب حمایت سیاسی، اقتصادی و اذهان عمومی
اکوتوریسم در صورتی که موفق باشد میتواند با تأثیر گذاشتن بر خطمشیهای ملی به حفاظت کمک کند (کیس، 2004). پروژههایی که به حفاظت از تنوع زیستی میپردازند نیاز به سرمایهگذاریهای کلان دارند که بسیاری از کشورهای درحال توسعه از برآورده کردن این نیاز سرمایهای عاجزند. از آنجا که این کشورها اغلب دارای منابع عظیمی در محیط زیست خود میباشند، منابع درآمدی اکوتوریسم میتواند پاسخگوی بخش عظیمی از این سرمایه باشد. توسعهی اکوتوریسم از طریق آموزش میتواند سبب افزایش آگاهی هم در سطح جامعهی محلی و هم در سطح گردشگران دربارهی لزوم حفاظت شود. همچنین سبب بیدار شدن اذهان عمومی برای اهمیت حفاظت میگردد (رضوانی، 1380). اکوتوریسم تاثیرات مثبت غیر مستقیمی بر محیط زیست مانند افزایش حمایت سیاسی و اقتصادی برای حفاظت مناطق طبیعی دارد و فرصتی برای هم گردشگران و هم جامعه محلی است تا درمورد محیطزیست و حفاظت از آن به یادگیری بپردازند. برخی اکوتوریستها داوطلب تمیزکردن کوهها و کارهایی برای بازتوانی محیط زیست می شوند. اکوتوریسم تاثیرات مثبتی بر رفتارهای محیط زیست دوستانه ی جامعهی محلی و گردشگران دارد (فیاگ بومه، 2005).
3. حفاظت از طریق بالا بردن انگیزهی اقتصادی
توسعه ی مناسب اکوتوریسم، رفاه جامعه ی محلی را بهبود میبخشد و این سبب تضمین پایداری زیست محیطی میشود (سیتومورانگ و میرزانتی، 2012). بسیاری از طرفداران حفاظت محیط زیست و مدیران حیات وحش، اکوتوریسم را به عنوان یک انگیزه ی اقتصادی برای حفاظت گونههای حفاظت شده و اکوسیستمها در کشورهای در حال توسعه پذیرفته اند. فعالیتهای گردشگری مبتنی بر حیات وحش با رهنمودهای محیط زیست دوستانه، ارزشهای ارتقای حفاظت را بیشتر میکنند (ویلسون و تیسدل، 2005). سازمانهای حفاظت از محیط زیست، اکوتوریسم جامعه محور را به عنوان راهی برای کاهش تهدید تنوع زیستی از طرف جامعه محلی میدانند. برای مثال جلوگیری از برداشت ناپایدار گیاهان وحشی و کشتن جاندارانی که به محصولات کشاورزی آنان آسیب میزنند. فرض بر این است که اکوتوریسم به طور گستردهای به حفاظت از چشم اندازهای طبیعی و حیات وحش و تنوع گیاهی غنی وابسته است و کسب درآمد مردم جامعه محلی، انگیزهای اقتصادی برای حفاظت را فراهم میکند (کیس، 2004).
مثالهای موفق و ناموفق اکوتوریسم در حفاظت
پروژه حفاظتی توررا در نامیبیا، یکی از مثالهای موفق در درگیر کردن جامعه محلی در حفاظت از طریق اکوتوریسم است، جائی که پروژههای ناموفق بسیاری پیش از آن اجرائی شده بود که در هیچ یک از آنها اکوتوریسم جایگاهی نداشت. یکی از مهمترین کارهایی که این پروژه داشت، احداث کمپی بود که دسترسی به آن، تنها با هواپیماها یا وسایل نقلیه ی سبک، امکان پذیر بود و در ساخت آن از مصالح بومی و طبیعی استفاده شده بود، از انرژی خورشیدی در آن استفاده شده و برای دفع فاضلاب و زباله های خشک از مدیریت سبز در آن استفاده شده بود که سبب درآمد بین 560 دلار تا 670 دلار به ازای هر نفر در سال 2002 برای اعضای پروژه که از اعضای جامعه محلی بودند (حدود 450 نفر) شده بود. همچنین سافاریهایی که در آنجا تور برگزار میکردند ماهیانه پولی را به اعضای دائمی پروژه حفاظتی (حدود بیست نفر) میدادند. آموزشها و اشتغال به کارهای حفاظتی سبب ایجاد 40 شغل جدید شد. این کمپ ایجادکنندهی یکی از بیشترین درآمدها برای یک طرح حفاظتی بوده است. در حقیقت اقامتگاههای اکوتوریستی برای حفاظتگران نامیبیا در سال 2005 بیش از 7.6 میلیون دلار نامیبیا (هر دلار آمریکا در حدود 7.5 دلار نامیبیا است) درآمدزائی کرده است. که در حدود 56 درصد کل درآمدهای حفاظتی به شمار میآید (هول، 2009).از دیگر نمونههای موفق نقش اکوتوریسم بر حفاظت اکوتوریسم مبتنی بر لاکپشتهای مونریپوس در کوئینزلند جنوبی بوده است که این نوع گردشگری پیامدهای مثبتی بر حفاظت لاکپشتهای آبی داشته و علاوه بر آن اپراتوران اکوتوریسم در منطقه تاثیر مستقیم مثبتی بر پایداری جمعیت لا کپشتهای آبی داشته اند. همچنین ارتباط ممکن بین جمعیت لاکپ شتهای آبی و پایداری اکوتوریسم میتنی بر جمعیت لاکپشتها به دیگر گونههای جانداری تعمیم داده میشود (ویلسون و تیسدل، 2002). کاستاریکا در آمریکای مرکزی یکی از پیشروان توسعه اکوتوریسم است. 27 درصد سرزمین این کشور به ذخائر طبیعی اختصاص داده شده است، سیاست گذاران توسعه ی اکوتوریسم در این کشور توانستهاند با برنامه ریزی خود، تعداد زیادی از حیوانات و گونه های گیاهی بومی را حفظ کنند. با به کارگیری شیوه های تبلیغی، اکوتوریست های زیادی را جذب کرده و این نوع از گردشگری را به یکی از منابع درآمدی مهم کاستاریکا تبدیل سازند (رضوانی، 1380). روستائیان هندوراس از تخم لاکپشت ها و نوزادان تازه سر از تخم درآورده ی آنان حفاظت میکنند تا درآمدشان از گردشگری کاهش نیابد (کیس، 2004). در پژوهشی تحت عنوان"پتانسیل مشارکت اکوتوریسم در حفاظت سگهای وحشی لیکائون پیکتوس آفریقایی در جنوب آفریقا" نشان داده شد که پتانسیل اقتصادی مزایای اقتصادی مشتق شده از اکوتوریسم بر روی جبران هزینه های محتمل الوقوع برای حفاظت سگهای چهار منطقه ی حفاظت شده را ارزیابی کردند و نتایج همچنین نشان داد که درآمدهای گردشگری در مناطق حفاظت شده که برای دیدن سگهای وحشی داده میشود برای جبران هزینه های حفاظت سگ های وحشی کافی است(لیندزی و همکاران، 2005).
اما در این میان مواردی هم بوده اند که پروژه های اکوتوریستی در آنها ناموفق عمل کرده است. پروژه های اکوتوریستی وجود دارند که به خاطر ازدیاد زمینهای گلف و مصرف آب و مواد شیمیائی بی اندازه به محیط زیست آسیب رسانده اند. همچنین در مواردی گزارش شده است که گردشگران به جای سود رساندن به جامعه ی محلی سبب کسب درآمد مردمی خارج از مقصد مورد نظر شده اند (زاهدی، 1382).در تمام این موارد میتوان ردپایی از برنامه ریزی نادرست اکوتوریسم مشاهده کرد. زیرا اکوتوریسم هرگز مساوی با استفاده از تفرجگاههای گلف نیست. یک اکوتوریست نیاز به اقامتگاههای لوکس با سرمایه گذاریهای سنگین سرمایه گذاران خارجی ندارد، بلکه در خانه های بومی و یا کمپهای محلی اقامت میگزینند (فرجی راد و احسانی، 1390).
نتایج و بحث
چالشهای پیرامون اکوتوریسم میتواند برای فهم نادرست برنامه ریزان از تفاوت واژه ی اکوتوریسم و طبیعت گردی و همچنین اطلاعات ناکامل آنها از واژه ی گردشگری پایدار باشد. اکوتوریسم به عنوان گونه ای از گردشگری دوران پست مدرنیسم که در پیش کلگیری مفاهیمی چون توسعه پایدار تولدیافته است، باظرفیت هایی که دارد، میتواند فرصت حفاظت و توسعه را در همه ابعاد آن ایجاد کند و به عنوان راهکاری اساسی مطرح شود (هاشمی، 1389).تنوع زیستی دارای ارزشی اساسی است که ندرتا در اکوتوریسم مورد توجه قرار میگیرد. زیرا دولتها انگیزهای برای تغییر ندارند و بازار کافی برای اکوتوریسم وجود ندارد. بنابراین در وهله ی اول هر استراتژی برای حفاظت از تنوع زیستی باید این مشکلات را خنثی کند. همچنین نرخ بازدیدکنندگان از مناطق حساس نیاز به محدودشدن دارد. آموزش، مدیریت و سنجش کنترل باید یکپارچه شوند و سهم پولی که از توریستها به دست می آید باید افزایش یابد .چالش دیگر، آموزشهای زیست محیطی ناکافی به جامعه ی محلی و گردشگران است. نیاز به آموزش و همچنین مشارکت دادن جامعه ی محلی بیش از هرچیزی در پروژههای اکوتوریستی احساس میشود.
نتیجه گیری
در این مقاله، با بررسی چندین پژوهش به همراه چندین مطالعه ی موردی سعی شد تا به این سئوال پاسخ داده شود که آیا نوعی از گردشگری وجود دارد که نگرانیهایی را که پیرامون اثرات مخرب گردشگری بر محیط زیست و تنوع زیستی دارد را برطرف کند؟ برای این کار به بررسی اکوتوریسم پرداخته شد تا ادعاهای متخصصین در مورد مزایای آن به چالش کشیده شود. در انتها، نتیجهگیری شد که اگر برنامه ریزی صحیح و جامعی برای منطقهی گردشگری وجود داشته باشد، تلاش برای جذب اکوتوریست واقعی صورت گیرد، (اکوتوریستی که آموزشهای لازم زیست محیطی را دیده باشد، به فرهنگ جامعهی محلی احترام بگذارد، نسبت به منفعت جامعه ی محلی حساس باشد) و همچنین اگر برنامه ریزی های زیست محیطی درستی مانند اجرای مدیریت سبز مانند استفاده از انرژیهای پاک و معماری مطابق با محیط زیست منطقه اجرائی شود اکوتوریسم منطقه موفق خواهد بود. البته در این میان نباید از آموزش جامعه ی محلی نیز غافل ماند. آموزشهایی که دربرگیرنده مسائل زیست محیطی و حفاظتی به همراه کسب درآمد و سود از محیطزیست به شیو های پایدار باشد. بنابراین اکوتوریسم درصورتی که به خوبی برنام هریزی شود، میتواند به حفاظت کمک کند و این با نتیجه ی تحقیقات پیشین هماهنگی دارد (اشون، 2010؛ پاول و هام، 2008؛ لیندزی و همکاران، 2005).