اکوتوریسم به عنوان ابزاری جهت حفاظت از تنوع زیستی

چکیده

فعالیت های بشر تاکنون آسیب های زیادی به محیط زیست وارد کرده و سبب تخریب آن شده است. این ‏روزها نیاز به حفاظت از تنوع زیستی و محیط زیست بیش از پیش برای دستیابی به توسعه پایدار احساس ‏میشود. به دلیل ارتباط تنگاتنگ گردشگری و محیط زیست و نمونه های فراوان تخریب، برنامه ریزان ‏گردشگری در راستای کاهش اثرات منفی، به دنبال شیوه هایی از توسعه گردشگری بوده اند که ضمن ‏کاهش اثرات منفی زیست محیطی اثراتی مثبت نیز به همراه داشته باشند. اکوتوریسم مفهومی جدید در ‏گردشگری به شمار می رود که با ایده هماهنگی با طبیعت به وجود آمده است. از این رو اکوتوریسم یکی از ‏گونه هایی است که در سال های اخیر رشد فزاینده ای درجهان داشته، دارای پتانسیل نامحدودی برای ‏حفاظت از تنوع زیستی است. زمانی که طرح های سنتی حفاظت از نظر اثربخش بودن مورد سئوال قرار ‏گرفتند، اکوتوریسم پتانسیل های خود را در امر حفاظت به خوبی به نمایش گذاشت. این مقاله سعی دارد ‏با بررسی اکوتوریسم به چگونگی ابعاد اثرگذاری اکوتوریسم بر حفاظت بپردازد.‏

واژگان کلیدی: گردشگری، آموزش، جامعه محلی و محیط زیست

مقدمه

اکوتوریسم شکل پایداری از طبیعت ­گردی است که عمدتا بر تجربه و آموزش درباره­ی طبیعت استوار ‏است، برای کاهش اثرات منفی مدیریت می­شود و از نظر کنترل، مزایا و مقیاس، جامعه­ محور است. ‏بعلاوه، این مفهوم به دنبال شکلی از مشارکت فعال و مزایای اقتصادی برای جامعه­ ی محلی و افراد بومی ‏و هم­چنین آموزش­های زیست ­محیطی و حفاظتی به افراد جامعه­ی محلی، متخصصین و گردشگران در ‏مقاصد اکوتوریستی است (اشون، 2010). جامعه بین ­المللی اکوتوریسم، اکوتوریسم را به عنوان "سفری ‏مسئولانه که از محیط زیست حفاظت کرده و از رفاه جامعه­ ی محلی حمایت می­کند" تعریف کرده است. ‏‏(تامپی، 2005).از طرفی، گردشگری برای پتانسیل آن در تخریب و آسیب رساندن به زیست­ بوم­ های ‏طبیعی و جوامع میزبان، بدنام است. به خصوص در مناطق روستائی، گردشگری سلاحی برای تغییرات ‏اجتماعی، اکولوژیکی، فرهنگی و اقتصادی به شمار می­رود که به سادگی توسط جامعه­ میزبان مدیریت ‏نمی­شود. از طرف دیگر، گردشگری صنعتی است که به خاطر پتانسیلش در اینکه می­تواند در این ‏تغییرات اجتماعی، زیست محیطی، فرهنگی، اقتصادی و اکولوژیکی عملکرد بهتری داشته باشد ستایش ‏می­شود. هدف انواع جایگزین گردشگری مانند اکوتوریسم، گردشگری داوطلبانه و گردشگری کشاورزی در ‏این است که تورگردان­ها در رویارویی با جوامع و اکوسیستم­ها بیشتر احتیاط کنند. اکوتوریسم انتخابی ‏است که شاید به خاطر پتانسیل آن بیشتر مورد توجه قرار می­گیرد. قدرت پایدار نگه داشتن زندگی ‏روستائی، کمک به رشد سریع انواع جدید توسعه، تجدید غرور فرهنگی، توانمندسازی جامعه­ محلی و ‏حفاظت از تنوع زیستی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است (استرونزا و گوردیلو، 2008).‏

‏ ‏

مواد و روشها

زمان گسترش واژه اکوتوریسم مقارن با اوج نارضایتی مردم از روند نادرست توسعه ­ی صنعت گردشگری، ‏خصوصاً از نظر اکولوژیکی بوده است (هاشمی، 1389). حفاظت از تنوع زیستی برای حصول توسعه ­ی ‏پایدار اکولوژیکی و حتی توسعه ­ی پایدار اقتصادی ضروری است.مقاصد اکوتوریستی، به دنبال پیوستن به ‏مباحثات پیشگیری از نابودی تنوع زیستی و مشارکت مناسب به جای جریان ثابت اکوتوریست­ها و درآمد ‏هستند (اشون، 2010). قبل از توسعه­ ی هر نوع از گردشگری برای حفاظت، باید ابتدا اکوتوریسم مورد ‏بررسی قرار گیرد. نقشی که اکوتوریسم می­تواند در فرایند حفاظت ایفا کند در کشورهای مختلف، متفاوت ‏است و هم­چنین از فاصله با بازارهای سفر، رسوم، دسترسی­پذیری و یگانگی منطقه تأثیر می­پذیرد ‏‏(گاسلینگ، 1999). اما اکوتوریسم از چه راه­هایی می­تواند به حفاظت کمک کند؟

‏ ‏

‏1. حفاظت از طریق آموزش جامعه محلی و گردشگران

تعبیر ادراک شده و خوب طراحی شده در طول تجربه­ ی اکوتوریسم می­تواند دانش جامعه ­ی محلی، ‏رویکردهای حمایتی در خصوص مدیریت منابع زیست محیطی، رفتار کلی زیست محیطی و حمایت نوع ‏دوستانه­ ی حفاظت را بهبود بخشد (پاول و هام، 2008).‏

آموزش، هدف اصلی اکوتوریسم در بسیاری از تعاریف گردشگری است (والتر، 2013). تاکید زیادی بر این ‏است که اکوتوریسم باید آموزش­های زیست محیطی و یادگیری را دربرگیرد. در حقیقت اکوتوریسم، ‏فرصت مهمی در ارتقای آموزش­های زیست محیطی است و توجه بیشتری باید به روش­های آن برای ‏دست یافتن به اهداف اکوتوریسم داشت. بسیاری از پژوهش­ها نیز بر اهمیت نقش آموزش­ها و تجارب ‏زیست­محیطی در فعالیت­ها و ارزش­های حفاظتی تاکید کرده­اند. هرچند در این پژوهش­ها بسیار اندک ‏به اندازه­گیری این نقش پرداخته شده است. خاطر نشان می­شود در حالی که دانش ممکن است ‏رویکردهای زیست­ محیطی را تغییر دهد، اما آن دسته از افراد که رویکرد حفاظت محیط­زیستی بیشتری ‏دارند، بیشتر مشتاق جستجوی دانش­های زیست محیطی هستند. اندازه­گیری وسعت یادگیری در مقاصد ‏اکوتوریستی و تاثیر چنین یادگیری­هایی بر ارزش­های گردشگران و رفتارهای آتی حفاظتی آنان بسیار ‏مهم است. تغییرات در چنین رفتارهایی در حفاظت محیط زیست بسیار مهم است اما تحلیل­های کمی ‏ناکافی برای موفقیت اکوتوریسم در حصول اهداف آموزشی، حفاظت و توسعه­ای وجود دارد (ویلسون و ‏تیسدل، 2005).‏

‏ ‏

‏2. حفاظت از طریق جذب حمایت سیاسی، اقتصادی و اذهان عمومی

اکوتوریسم  در صورتی که موفق باشد می­تواند با تأثیر گذاشتن بر خط­مشی­های ملی به حفاظت کمک ‏کند (کیس، 2004). پروژه­هایی که به حفاظت از تنوع زیستی می­پردازند نیاز به سرمایه­گذاری­های ‏کلان دارند که بسیاری از کشورهای درحال توسعه از برآورده کردن این نیاز سرمایه­ای عاجزند. از آن­جا ‏که این کشورها اغلب دارای منابع عظیمی در محیط زیست خود می­باشند، منابع درآمدی اکوتوریسم ‏می­تواند پاسخگوی بخش عظیمی از این سرمایه باشد. توسعه­ی اکوتوریسم از طریق آموزش می­تواند ‏سبب افزایش آگاهی هم در سطح جامعه­ی محلی و هم در سطح گردشگران درباره­ی لزوم حفاظت شود. ‏هم­چنین سبب بیدار شدن اذهان عمومی برای اهمیت حفاظت می­گردد (رضوانی، 1380). اکوتوریسم ‏تاثیرات مثبت غیر مستقیمی بر محیط زیست مانند افزایش حمایت سیاسی و اقتصادی برای حفاظت ‏مناطق طبیعی دارد و فرصتی برای هم گردشگران و هم جامعه­ محلی است تا درمورد محیط­زیست و ‏حفاظت از آن به یادگیری بپردازند. برخی اکوتوریست­ها داوطلب تمیزکردن کوهها و کارهایی برای ‏بازتوانی محیط زیست می شوند. اکوتوریسم تاثیرات مثبتی بر رفتارهای محیط­ زیست دوستانه­ ی ‏جامعه­ی محلی و گردشگران دارد (فیاگ بومه، 2005).‏

‏ ‏

‏3. حفاظت از طریق بالا بردن انگیزه­ی اقتصادی

توسعه ­ی مناسب اکوتوریسم، رفاه جامعه ­ی محلی را بهبود می­بخشد و این سبب تضمین پایداری ‏زیست محیطی می­شود (سیتومورانگ و میرزانتی، 2012). بسیاری از طرفداران حفاظت محیط زیست و ‏مدیران حیات وحش، اکوتوریسم را به عنوان یک انگیزه­ ی اقتصادی برای حفاظت گونه­های حفاظت شده ‏و اکوسیستم­ها در کشورهای در حال توسعه پذیرفته ­اند. فعالیت­های گردشگری مبتنی بر حیات­ وحش ‏با رهنمودهای محیط­ زیست دوستانه، ارزش­های ارتقای حفاظت را بیشتر می­کنند (ویلسون و تیسدل، ‏‏2005). سازمان­های حفاظت از محیط ­زیست، اکوتوریسم جامعه محور را به عنوان راهی برای کاهش ‏تهدید تنوع زیستی از طرف جامعه­ محلی می­دانند. برای مثال جلوگیری از برداشت ناپایدار گیاهان ‏وحشی و کشتن جاندارانی که به محصولات کشاورزی آنان آسیب می­زنند. فرض بر این است که ‏اکوتوریسم به طور گسترده­ای به حفاظت از  چشم ­اندازهای طبیعی و حیات وحش و تنوع گیاهی غنی ‏وابسته است و کسب درآمد مردم جامعه­ محلی، انگیزه­ای اقتصادی برای حفاظت را فراهم می­کند ‏‏(کیس، 2004).‏

مثال­های موفق و ناموفق اکوتوریسم در حفاظت

پروژه­ حفاظتی توررا در نامیبیا، یکی از مثال­های موفق در درگیر کردن جامعه­ محلی در حفاظت از ‏طریق اکوتوریسم است، جائی که پروژه­های ناموفق بسیاری پیش از آن اجرائی شده بود که در هیچ یک از ‏آن­ها اکوتوریسم جایگاهی نداشت. یکی از مهم­ترین کارهایی که این پروژه داشت، احداث کمپی بود که ‏دسترسی به آن، تنها با هواپیماها یا وسایل نقلیه­ ی سبک، امکان پذیر بود و در ساخت آن از مصالح بومی ‏و طبیعی استفاده شده بود، از انرژی خورشیدی در آن استفاده شده و برای دفع فاضلاب و زباله­ های ‏خشک از مدیریت سبز در آن استفاده شده بود که سبب درآمد بین 560 دلار تا 670 دلار به ازای هر نفر ‏در سال 2002 برای اعضای پروژه که از اعضای جامعه محلی بودند (حدود 450 نفر) شده بود. هم­چنین ‏سافاری­هایی که در آنجا تور برگزار می­کردند ماهیانه پولی را به اعضای دائمی پروژه حفاظتی (حدود ‏بیست نفر) می­دادند. آموزش­ها و اشتغال به کارهای حفاظتی سبب ایجاد 40 شغل جدید شد. این کمپ ‏ایجادکننده­ی یکی از بیشترین درآمدها برای یک طرح حفاظتی بوده است. در حقیقت اقامتگاه­های ‏اکوتوریستی برای حفاظتگران نامیبیا در سال 2005 بیش از 7.6 میلیون دلار نامیبیا (هر دلار آمریکا در ‏حدود 7.5 دلار نامیبیا است) درآمد­زائی کرده است. که در حدود 56 درصد کل درآمدهای حفاظتی به ‏شمار می­آید (هول، 2009).از دیگر نمونه­های موفق نقش اکوتوریسم بر حفاظت اکوتوریسم مبتنی بر ‏لاک­پشت­های مون­ریپوس در کوئینزلند جنوبی بوده است که این نوع گردشگری پیامدهای مثبتی بر ‏حفاظت لاک­پشت­های آبی داشته­ و علاوه بر آن اپراتوران اکوتوریسم در منطقه تاثیر مستقیم مثبتی بر ‏پایداری جمعیت لا ک­پشت­های آبی داشته­ اند. هم­چنین ارتباط ممکن بین جمعیت لاک­پ شت­های ‏آبی و پایداری اکوتوریسم میتنی بر جمعیت لاک­پشت­ها به دیگر گونه­های جانداری تعمیم داده ‏می­شود (ویلسون و تیسدل، 2002). کاستاریکا در آمریکای مرکزی یکی از پیشروان توسعه اکوتوریسم ‏است. 27 درصد سرزمین این کشور به ذخائر طبیعی اختصاص داده شده است، سیاست­ گذاران توسعه ­ی ‏اکوتوریسم در این کشور توانسته­اند با برنامه ­ریزی خود، تعداد زیادی از حیوانات و گونه­ های گیاهی ‏بومی را حفظ کنند. با به کارگیری شیوه­ های تبلیغی، اکوتوریست­ های زیادی را جذب کرده و این نوع از ‏گردشگری را به یکی از منابع درآمدی مهم کاستاریکا تبدیل سازند (رضوانی، 1380). روستائیان هندوراس ‏از تخم لاک­پشت ها و نوزادان تازه سر از تخم درآورده­ ی آنان حفاظت می­کنند تا درآمدشان از ‏گردشگری کاهش نیابد (کیس، 2004). در پژوهشی تحت عنوان"پتانسیل مشارکت اکوتوریسم در حفاظت ‏سگ­های وحشی لیکائون پیکتوس آفریقایی در جنوب آفریقا" نشان داده شد که پتانسیل اقتصادی مزایای ‏اقتصادی مشتق شده از اکوتوریسم بر روی جبران هزینه­ های محتمل­ الوقوع برای حفاظت سگ­های ‏چهار منطقه ­ی حفاظت شده را ارزیابی کردند و نتایج هم­چنین نشان داد که درآمدهای گردشگری در ‏مناطق حفاظت شده که برای دیدن سگ­های وحشی داده می­شود برای جبران هزینه­ های حفاظت سگ ‏های وحشی کافی است(لیندزی و همکاران، 2005).‏

اما در این میان مواردی هم بوده­ اند که پروژه ­های اکوتوریستی در آن­ها ناموفق عمل کرده است. پروژه­ ‏های اکوتوریستی وجود دارند که به خاطر ازدیاد زمین­های گلف و مصرف آب و مواد شیمیائی بی­ اندازه ‏به محیط زیست آسیب رسانده ­اند. هم­چنین در مواردی گزارش شده است که گردشگران به جای سود ‏رساندن به جامعه­ ی محلی سبب کسب درآمد مردمی خارج از مقصد مورد نظر شده ­اند (زاهدی، ‏‏1382).در تمام این موارد می­توان ردپایی از برنامه­ ریزی نادرست اکوتوریسم مشاهده کرد. زیرا ‏اکوتوریسم هرگز مساوی با استفاده از تفرجگاه­های گلف نیست. یک اکوتوریست نیاز به اقامتگاه­های ‏لوکس با سرمایه­ گذاری­های سنگین سرمایه­ گذاران خارجی ندارد، بلکه در خانه­ های بومی و یا ‏کمپ­های محلی اقامت می­گزینند (فرجی راد و احسانی، 1390).‏

‏ ‏

نتایج و بحث

چالش­های پیرامون اکوتوریسم می­تواند برای فهم نادرست برنامه­ ریزان از تفاوت واژه ­ی اکوتوریسم و ‏طبیعت­ گردی و هم­چنین اطلاعات ناکامل آن­ها از واژه­ ی گردشگری پایدار باشد. اکوتوریسم به عنوان ‏گونه ­ای از گردشگری دوران پست­ مدرنیسم که در پیش کل­گیری مفاهیمی چون توسعه پایدار ‏تولدیافته است، باظرفیت هایی که دارد، می­تواند فرصت حفاظت و توسعه را در همه ابعاد آن ایجاد کند و ‏به عنوان راهکاری اساسی مطرح شود (هاشمی، 1389).تنوع زیستی دارای ارزشی اساسی است که ندرتا در ‏اکوتوریسم مورد توجه قرار می­گیرد. زیرا دولت­ها انگیزه­ای برای تغییر ندارند و بازار کافی برای ‏اکوتوریسم وجود ندارد. بنابراین در وهله­ ی اول هر استراتژی برای حفاظت از تنوع زیستی باید این ‏مشکلات را خنثی کند. هم­چنین نرخ بازدیدکنندگان از مناطق حساس نیاز به محدودشدن دارد. آموزش، ‏مدیریت و سنجش کنترل باید یکپارچه شوند و سهم پولی که از توریست­ها به دست می­ آید باید افزایش ‏یابد .چالش دیگر، آموزش­های زیست­ محیطی ناکافی به جامعه­ ی محلی و گردشگران است. نیاز به ‏آموزش و هم­چنین مشارکت دادن جامعه­ ی محلی بیش از هرچیزی در پروژه­های اکوتوریستی احساس ‏می­شود.‏

نتیجه ­گیری

در این مقاله، با بررسی چندین پژوهش به همراه چندین مطالعه­ ی موردی سعی شد تا به این سئوال ‏پاسخ داده شود که آیا نوعی از گردشگری وجود دارد که نگرانی­هایی را که پیرامون اثرات مخرب ‏گردشگری بر محیط زیست و تنوع زیستی دارد را برطرف کند؟ برای این کار به بررسی اکوتوریسم پرداخته ‏شد تا ادعاهای متخصصین در مورد مزایای آن به چالش کشیده شود. در انتها، نتیجه­گیری شد که اگر ‏برنامه­ ریزی صحیح و جامعی برای منطقه­ی گردشگری وجود داشته باشد، تلاش برای جذب اکوتوریست ‏واقعی صورت گیرد، (اکوتوریستی که آموزش­های لازم زیست محیطی را دیده باشد، به فرهنگ جامعه­ی ‏محلی احترام بگذارد، نسبت به منفعت جامعه­ ی محلی حساس باشد) و هم­چنین اگر برنامه ­ریزی­ های ‏زیست­ محیطی درستی مانند اجرای مدیریت سبز مانند استفاده از انرژی­های پاک و معماری مطابق با ‏محیط ­زیست منطقه اجرائی شود اکوتوریسم منطقه موفق خواهد بود. البته در این میان نباید از آموزش ‏جامعه­ ی محلی نیز غافل ماند. آموزش­هایی که دربرگیرنده مسائل زیست­ محیطی و حفاظتی به همراه ‏کسب درآمد و سود از محیط­زیست به شیو ه­ای پایدار باشد. بنابراین اکوتوریسم درصورتی که به خوبی ‏برنام ه­ریزی شود، می­تواند به حفاظت کمک کند و این با نتیجه­ ی تحقیقات پیشین هماهنگی دارد ‏‏(اشون، 2010؛ پاول و هام، 2008؛ لیندزی و همکاران، 2005).‏