تقسیم بندی مشخصات معماری تیموریان

تقسیم بندی معماری تیموریان:‏
‏  معماری این دوره را تقریبأ می توان به چهار مقطع تقسیم کرد:‏
‏1) عمارات دوره تیمور (سلطنت در 782-808/1370-1405)‏
‏2) عمارات دوره شاهرخ و گوهرشاد؛ پسر تیمور و همسرش (سلطنت در 1405-1447)‏
‏3) ابنیه دوره سلطان حسین بایقرا (سلطنت در 873-911/1470-1506) و مشاور و دیوانسالار وی ‏علیشیر نوایی
‏4) ابنیه قراقویونلوها (873-885/1380-1468) و آق قویونلوها (780-914/1378-1508) ؛ ترکمانهای ‏رقبای تیمور در غرب ایران(بلر و بلوم،1381،91)‏
مشخصات معماری تیموریان: ‏
یکی از ویژگی های خاص معماری تیموری که بعدها مورد متابعت صفویه و ازبکان آسیای میانه قرار گرفت ‏ایجاد مجتمع هایی از بناهای یادبود، حول یک میدان روباز بود. دیدنی ترین آنها در رجستان سمرقند قرار ‏دارد. سه ساختمان عمده پیرامون این میدان باقی مانده است. اولی مدرسه ی الغ بیگ است که ساختمان ‏آن در سال 1420 (شکل 1 و 2 ) آغاز شد و طبق نقشه ی کلاسیک، چهار ایوانی ساخته شده دارای نمایی ‏عالی و کاشیکاری ممتاز است. دو بنای دیگر بسیار جدید تر بوده جایگزین بنای متروک یا ویران شده ی ‏عصر تیموری گشته اند. مدرسه ی شیردار در فاصله ی سال های 1619 تا 1636 ساخته شد؛ نمای آن ‏‏(شکل 3 و 5 ) تقلیدی است از سردر مدرسه ی الغ بیگ و در داخل آن روشی نسبتاً غیرعادی برای ‏نگهداری گنبدها به کار رفته است. ساختمان جدید موسوم به مسجد و مدرسه ی طلاکاری ( پوشیده از ‏فلزات گرانبها)  (شکل 4) در حدود سال 1660 تکمیل شده است. طرح و ویژگی های آصلی این بنا اصالت ‏چندانی ندارد و سنگینی فرم های آن با ظرافت بناهای قدیمی در تضاد است (هیل و گرابر،1387:67).‏
دوره تیموری در معماری ایرانی به لحاظ کاربرد رنگ هم از نظر فنی و هم از نظر تنوع حیرت انگیز طرح ‏ها و بافت ها در اوج خود است. رنگ قسمت های بیرونی و درونی را تغییر شکل می دهد اما کاربرد آن بی ‏حساب نیست. ‏
غالب بناهای تیموری به گونه ای محسوس مبتنی بر اسکلت سازه است و کاربرد رنگ تنها موجب جلوه ‏گری بیشتر آن شده اما آن مستغرق نمی کند. این توازن ظریف در قرن های بعدی ناپدید شد. این تعادل ‏میان ساختمان و تزئین بدان معنی است که آجر همچون پس زمینه ای چه به لحاظ رنگ و چه به لحاظ ‏بافت برای تزئینات الحاقی به کار می رفت. خود نقش ها به عنوان نمونه ترنج ها و اسلیمی ها با مقولات ‏دیگر انطباق یافته و تعداد زیادی از آنها در کارگاه های سلطنتی پدید آمده و در تزئین معماری استفاده ‏می شد. بنابراین تمایل به نقشه کلی تزئین بر نمای ورودی بنای اتاق پیاده می شود که به قاب های منفرد ‏و به ظاهر غیر مربوط به هم تقسیم می شود. گاهی اوقات نقشه ی تزئین بسیار پیکر تراشانه است که ‏نمونه آن در استفاده از ترنج های لعابدار که مغرورانه بر سطحی لعابکاری شده نمایان است و یا در سطوح ‏چند گانه طاق های تیموری مشاهده می شود. اما تزئین متداول تر بهره گیری از تباین بافت بناست. به ‏عنوان نمونه کاشی زبر بی لعاب در مجاورت کاشه های صاف لعابدار.  ‏
از ویژگی های ممتاز برخی از شاخص ترین بناهای شکوهمند تیموری، مانند گور امیر در سمرقند و قصر ‏خود تیمور در شهر سبز، اندازه غول پیکر آن است. در واقع دروازه ورودی عمارت پشت را کوچک نشان می ‏دهد. ‏
مسجد بی بی خانوم در سمرقند و مدرسه های هرات نشان از آن دارد که معماران تیموری نسبت به ابعاد ‏نمایشی بنا های خود کاملاً هوشیار بوده اند. در بنای شاه زنده– گورستانی که به نظر می رسد بیشتر برای ‏شاه دخت های تیموری ساخته شده است- نیز آرامگاه ها به طوراتفاقی به صورت مجزا قرار نگرفته است ‏بلکه هماهنگ با بقیه قسمت ها است و راهی تشریفاتی به سوی مقبره شاه زنده می نماید. پلکانی ‏شکوهمند و دراز فضای مناسبی است برای القای حس انتظار و این اطمینان را به وجود می آورد که زائران ‏در مسیری مطلوب به سوی مقبره روان می شوند. به نظر می رسد تمام این محل را تعمداً به شکل ‏نگارخانه رو باز که آخرین فنون تزئینی را نشان دهد طراحی کرده اند. ممکن است در برپایی ان رقابتی ‏خاص نیز در کار بوده است. در بناهای تجربی تر تیموری شیفتگی به قدرت نمادین طاقبندی را می توان ‏احساس نمود. درین جا نگرش پیشین سلجوقی و ایلخانی درباره نقشه سه بخشی گنبدخانه- پایه محدوده ‏انتقالی پایه به گنبد و خود گنبد- منسوخ شده است و بر جای آن شیوه انتقال بسیار روان تر از سطحی به ‏سطح دیگر نشسته است. به طور معمول شبکه ای از طاق های کوچک و غالباً به شکل غیر لوزی قسمت ‏های بالاتر بنا را با طاق های ساده تر و محکم تر در پشت آنها می پوشاند و همگی در آخر کار به خود ‏گنبد ختم میشود که در فراز فضای به ظاهر آشفته زیرین با متانت ایستاده است. با این همه آنگونه که بی ‏درنگ از نقشه این قبیل طاق ها می توان دریافت این نیروی انفجاری مسلماً به تمامی تحت کنترل قرار ‏می گیرد. پیوند های آسمانی طاق های گنبدی که با ستاره های ثابت و شهاب ها ثاقب و نقش مایه ای ‏خورشیدی در وسط تکمیل می شود تردید ناپذیر است. (بلر و بلوم،1381: 212تا217)‏
‏  نظام طاقبندی سکنج از مهمترین نوآوری های معماری تیموری است و به نظر می رسد که از تجارب ‏پیشین نظام طاقبندی متقاطع بر روی فضاهای مستطیلی بهره گرفته باشد. در این جا اتاق مربعی قدیمی ‏‏(5/9 متر در هر وجه) به صورت حجره چلیپایی با طاقچه های پهن در همه جهات در آمده است. چهار ‏قوس پهن، تو نشستگی ها را پر کرده است؛ چهار قوس دیگر به طور همزمان با موازات مربع میانی سر ‏برکشیده است. تقاطع آن ها مربع کوچکی را پدید آورده که از نظام قدیمی چهار سکنج، یا هشت ضلعی، ‏یک منطقه شانزده وجهی و گنبد محافظت کرده است. شکاف های بین تویزه ها و سکنج ها با گچ تراش ‏خورده و منقوش که در این جا نام "شبکه سه کنجی" به خود گرفته، پر شده است. منافع این نظام متعدد ‏و زیاد است: خود طاق قوسی کوچک تر از اتاق مربعی آن است؛ حجم آن تا حدود زیادی کم است؛ بارهای ‏سنگین آن بیشتر در بندکشی ها متمرکز شده تا در دیوارها، مانند معماری گوتیک، و این امکان را به ‏وجود آورده تا در دیوارها پنجره تعبیه شود و یا با پلکان ها و اتاق های فرعی پر گردد.‏
‏  این جریان جدید گشودن فضای داخلی از طریق امحای دیوارها و ستون ها در آرامگاه صوفی معروف ‏‏"خواجه عبدالله انصاری" در گازرگاه (829-901/1425-1427) که به دستور شاهرخ در چند کیلومتری ‏شمال شرق هرات ساخته شد، نیز دیده می شود. شاید این یکی از برنامه های بود که قوام الدین را از کار ‏برای گوهرشاد دور کرده باشد. این آرامگاه در بردارنده یک صحن بزرگ مستطیلی با ایوانی در وسط هریک ‏از وجوهش است. بزرگترین ایوان در سمت قبله یا سمت غربی مجتمع قرار گرفته و مشرف بر مقبره ‏انصاری است. در ورودی روبروی آن است و اتاق های بزرگ و مستطیلی با طاقبندی عرضی و اتاق های ‏کوچک با شبکه سکنجی مشرف به آن است. این نقشه "حظیره" یا "محصوره تدفینی" نامیده شده است و ‏در آن آمیزه ای از پرهیز سنتی مسلمانان از پوشاندن و مسقف ساختن مقابر و اشتیاق حامی آن بنا برای ‏سترگ جلوه دادن یک مکان مقدس به کار رفته است.(بلرو بلوم،1381،99)‏
اجزای تشکیل دهنده ی معماری تیموری همچون ایلخانیان و سلجوقیان بویژه در ساختار مساجد جامع ‏ساخته می شده اند عبارتند از: ‏
‏1)حیاط یا صحن: که از خصوصیات اساسی نقشه متداول در مساجد و مدرسه است که علاوه بر نماز ‏جماعت برای گرفتن وضو و نیازهای دیگر بوده و در ابعاد مربع مستطیل ( مربع در مدارس و مستطیل در ‏مساجد) ساخته می شده است.‏
‏2) ایوان و صفه، رواق و طاق نما: که یک واحد مرکب از یک طاق آهنگ که به حیاط چسبیده و بخشی از ‏نمای داخلی حیاط را شکل می دهند. در بالای آن سر در ایوان است که به صورت قاب از جرزها و به ‏دیوارهای جناقی طاق تشکیل شده که تا پای طاق ادامه دارد و در بالای آن رج های افقی ادامه داشته و در ‏راس طاق بالا می رود: ایوان ها معمولاً محلی برای اجرای تزئینات و کتیبه های تاریخی هستند. ایوان ها ‏گاهی با دهلیزی به داخل حیاط و ایوان دیگری به شبستان های اطراف راه می یابند.‏
‏3) رواق: به سلسله طاق های جناغی به صورت طاق نماهایی که دور حیاط و صحن را فرا می گیرند رواق ‏گفته می شود. این رواق ها در مساجد بصورت باز و یا طاق نماهایی بسته هم ظاهر می شوند. به رواق های ‏مدارس که باز و اطاق هایی درون آنهاست حجره می گویند. زیبایی معماری تیموری در ایجا غیر عمدی ‏رواق هاست.‏
‏4) گنبدخانه ( گنبد و قبّه ) : گنبدخانه به شکل مربع و یا چند وجهی به فضای داخلی گفته می شود که ‏شبستان اصلی مسجد یا تالار بارعام امیر یا مقبره بزرگ که گنبد در هر یک از آنها در بالایش قرار گرفته ‏باشد. بسیاری از گنبدهای تیموری بیشتر از یک سلسله گنبدخانه نیست و با ردیف رواق هایی؛ گنبدهای ‏کوچک به هم وصل می شوند. گنبد به عنوان عنصر متصل در مساجد تیموریان در سمرقند و ترکستان هم ‏آثاری از گنبدسازی در مقبره امیر تیمور – مسجد مدور گنبد امیر دیده می شود. ‏
‏5) تالار ستون دار: متداول ترین روش برای احداث فضای پوشیده بزرگ با ارتفاع کم و تعدادی دهانه های ‏کوچک و بزرگ در تالارهایی با طاق گنبدی است، بر روی ستون و پایه های جرز مانند که معمولاً در ‏طرفین شبستان و ایوان و در مساجد بزرگتر در رواق ها به کار می رفته اند. نمونه این آثار در مسجد کالین ‏بخارا، مسجد نو تربت جام، مسجد جامع سمرقند که ستوندار می باشند. در یزد فضای ستون دار را ‏زمستانی می گویند. نمونه ان مسجد امیر چخماق، مسجد جامع کبیر یزد با فضاهای ستون دار و دهانه ‏های هم اندازه.‏
‏6) تالار شاه نشین دار: که اصطلاحاً جماعت خانه یا شبستان زمستانی گفته می شود. نظیر مسجد جامع ‏اولجایتو و مسجد جامع اصفهان که بر خلاف تالار ستون دار فضای این تالار محدود است.‏
‏7) چهار صفه: یک شکل معماری است که از قرن هفتم شروع شده و یکی از اجزای معماری تیموری است ‏و آن عبارت از یک فضای مربع یا مستطیل یا اتاق های متصل به هم است بطوری که در اطراف فضاهای ‏مرکز یک سلسله طاق های شاه نشین مانند به وجود آید. این طاق ها یا طاق نماها اغلب به دو طبقه ‏تقسیم می شوند که از طریق دهلیز و یا راهروهای سنگی که در جرز کار شده جهت رفت و آمد استفاده ‏می شود. چهارطاق و چهارصفه تقریباً صلیبی شکل بوده و با یک ردیف طاق و تویزه مسقف شده است.‏
‏8) حجره یا غرفه: اتاق های کوچک مربع شکل یا مستطیل و یا هشت گوش در اطراف حیاط هاست که در ‏مدارس در قسمت ایوان ( طاق نما) و پشت آن حجره و اتاق است در دو طبقه با راهرو که روبروی آنها در ‏طبقه دوم متصل می شده اند.‏