معرفی چند بنای معروف و آثار معماری تیموریان:
شهر سبز:
نخستین اقدام معماری تیمور، تبدیل زادگاه خود شهر کش به پایتخت بود. او این شهر را "شهر سبز" نامید تا از ابرشهر سرسبز خود در دل بیابانی خشک واقع در جنوب سمرقند و در سمت دیگر کوه های زرافشان تجلیلی کرده باشد. از کاخ او در این جا که "آق سرای" (781-798/1379-1396) نامیده می شد، تنها مدخل فروریخته ای باقی مانده است. این مدخل مرکب از یک ایوان غول پیکر با پهنای بیست و دو متر است که "باستیون"هایی آن را در بر گرفته است. این مدخل با آجر ساخته شده ولی با کاشی های زیبایی تزئین یافته است: سطوح وسیعی از آن با آجر معرق پوشیده شده است، در حالی که در سطوح کوچک تر قاب هایی از کاشی چندرنگ به کار رفته و امضای "محمد یوسف تبریزی" را بر خود دارد. آن ها با فن کوئرادا سکا (سیمان خشک) کار شده اند و در آن ها لعاب رنگ های مختلف بر روی کاشی واحدی ترکیب یافته اند و با ماده روغنی که از آمیزش رنگ های سیال در موقع پخت و پز جلوگیری کرده، از هم جدا شده اند.(بلر وبلوم:1381،92و93)
شهر سبز در مقام پایتخت تیموری به قدری دور بود که آرزوها و آمال جهانگیرانه تیمور را برآورده نمی ساخت؛ از این رو تصمیم گرفت که پایتخت را به سمرقند منتقل کند. "روی گنزالس دکلاویخو" (در گذشت 1412) سفیر دربار هانری سوم، شاه "کاستیل ولئون" در سال 808/1404 از پایتخت تیمور دیدن کرد و شکوه و جلال آن را ستود. او می نویسد که خیمه های بزرگ همچون کلاه فرنگی و برساخته از پارچه های زربفت و مرصع و کوشک های چندطبقه کاشیکاری شده در میان باغ های سبز که با انهار آبیاری می شدند جلوه می فروختند ( شکل 6 تا 9) (بلر وبلوم:1381:93).
مسجد گوهرشاد:
از بناهای عهد تیموریان خراسان و اواخر این دوره در آذربایجان تحت حکومت قراقوینلوها و آق قوینلوها می توان بنای مسجد گوهرشاد خراسان را نام برد(توحیدی1386:286,).
وقتی شاهرخ به سلطنت رسید و هرات را پایتخت قرار داد به دستور گوهرشاد آغا زن او ساختمان مسجدی در مشهد شروع و با پایان آن معرف شاهکار معماری تیموریان گردید(تاجبخش،1381،273).
این بنای زیبا و عظیم که یادگاری از معماری شیوه دوم سبک آذری است به وسیله معمار بزرگ قوام الدین شیرازی ساخته شده است. نقشه بنا چهار ایوانی و نمای آن با انواع گره سازی ( آجر کاشی درهم) آمود شده است و تزئینات آن بیشتر هندسی و نوشته های ان بنائی با ترکیبات و طراحی بسیار بدیع است. (توحیدی،1386:269)
مسجد گوهرشاد در سال های 808 تا 821 قمری ساخته شد. مسجد دارای میانسرای چهار ایوانی است.(پیرنیا،248:1382)
شاهرخ با کمک همسر توانمند خود، "گوهرشاد" (درگذشته 862/1457) خراسان را در نیمه نخست سده نهم/پانزدهم یکی از کانون های نوآوری معماری کرد. گوهرشاد برای خوشنودی عناصر قدرتمند شیعی جامعه ایران دستور داد که بین سال های 819 و 821/1416 و 1418 در آرامگاه امام رضا (ع) در مشهد مرمت ها و نوآوری هایی صورت پذیرد. امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان و از خاندان پیامبر اسلام است که دراوایل سده سوم/نهم در نزدیکی توس در شرق ایران به شهادت رسید. از این روی آن جا را "مشهد" (شهادتگاه) نام نهادند و یکی از ارجمندترین آرامگاه های شیعی در ایران است. در اطراف آرامگاه در طول زمان عمارات فرعی افزوده شده و پوشش های باشکوه تزئینی با سنگ مرمر تراشیده و کاشیکاری صدفی در آن صورت گرفته است. گوهرشاد در نتیجه افزایش زائران و با هدف ایجاد جایگاهی برای آنان، یک مسجد جامع بزرگ و دارالسیادة و دارالحفاظ در آن ساخت. "قوام الدین شیرازی" ، معمار آن مسجد را در کنار اتاق مقبره ساخت و دو تالار را در فضای موجود برپا کرد. او برای مسجد از نقشه سنتی چهار ایوانی بهره گرفت، و گنبدی بر روی ایوان قبله، نه پشت آن، تعبیه کرد. ایوان روبرویی به تالارهای گردهمایی مردم منتهی می شود. قوام الدین دارالحفاظ را با طاقبندی متقاطع که پیشتر در آرامگاه احمد یسوی به کار رفته بود، پوشش داد.
تزئین عمارت نیز زمان و هزینه زیادی را به خود اختصاص داد. از آن جا که مسجد با آرامگاه ضمیمه شده است، دارای نمای بیرونی نیست و بیشترین بخش آن در اطراف صحن متمرکز شده است. قاب های کاشیکاری شده دو طبقه، بلا انقطاع در پیرامون زوایای صحن کشیده شده به طوری که نما فضا را در خود گرفته است. در ایوان قبله نوار عریضی از کتیبه پیش طاق با کاشی آبی و کاشی معرق تعبیه شده که آن را خود "بایسنقر" ، فرزند گوهرشاد طراحی کرده است که از خوشنویسان بنام زمانه و از کتاب دوستان سرآمد برشمرده می شد. محراب عظیم آن که از کاشی معرق است، در پشت ایوان قبله و در زیر آبشاری از عناصر مقرنس نیم گنبد قرار گرفته است. جلوه کلی آن همواره در سده های پیاپی برای زائران مبهوت ککنده و جذاب بوده است ( شکل 10 تا 12)(بلر وبلوم:1381 : 96-98).
شاه زنده:
شاه زنده از زیباترین مجموعه ساختمان های آسیای میانه است و ارزش هنری و آرایش در مجموعه شاه زنده مافوق ارزیابی است(تاجبخش،1381،272).
آثارعمده معماری این دوره به ده سال پسین حکومت تیمور تعلق دارد تلاش های نخستین وی در یادبود اعضای در گذشته خانه اش متمرکز شد و برای این منظور آرامگاهایی را در مجموعه معروف شاه زنده بر پا داشت. این مجموعه مرکب از 16عمارت در سمرقند است(شکل 13)(پیندر و ویلسن،1379:327).
بیشتر اعضای اناث خاندان تیمور در این گورستان در تپه بیرون از دیوارهای سمرقند دفن شده اند. این گورستان معروف به شاه زنده و در اطراف قبر "قثم بن عباس" پسر عم پیامبر که ادعا شده در سال 58/677 در این مکان به شهادت رسید، ساخته شده است. پیشتر آرامگاه و مدرسه بزرگی با محور شرقی - غربی در سده پنجم/یازدهم ساخته شده بود، ولی شماری از حدود سی آرامگاه به موازات خیابان شمالی – جنوبی از آثار سده های هشتم/چهاردهم و نهم/پانزدهم بود. آرامگاه های نخستین در نزدیکی مقبره قثم در بالای تپه قرار گرفته و حال آن که آرامگاه های بعدی در دامنه آن ایجاد شده اند. بیست آرامگاه در فاصله سال های 772/1370 و 808/1405 ساخته شده و "الغ بیگ" این مجموعه را در سال 838/1434 با ایجاد دروازده های سترگ به شهر متصل کرد. یکی از بناهای قابل توجه بنای مربعی کوچک و گنبد دار است که در جهت رو به خیابان، در ورودی حساب شده ای تعبیه شده ولی جهات دیگر آن خالی رها شده است. به غیر از سنگ مقبره کاشیکاری شده در مرکز، اندرونی ها غالبأ دارای نقاشی و رنگ بندی است، ولی بعضی از آن ها کاشیکاری شده است. کتیبه هایی که در اطراف در ورودی آمده، نام و تاریخ مرگ صاحب آن را نشان می دهد. فنون تزئین کاشی آن ها نشان دهنده آخرین شیوه های کاشیکاری موجود در اختیار این هنرپروران ثروتمند است: یعنی آخرین آن ها با فن کوئردا سکا کار شده، اما این فن سرانجام جای خود را به کاشی های معرق با افزایش شمار رنگ ها داده است(بلر وبلوم:1381،95و96).
گور امیر:
بنای معروف به گورِ امیر به خاطر پیوستگی که با قبر تیمور لنگ دارد معروفترین اثر در گنجینه معماری سمرقند است. در واقع تاریخچه این بنا بسیار پیچیده تر از آن است که تصور می شده است. قرار بود این مقبره ی یادبود در وسط مجتمع مدرسه و خانقاهی که تیمور دستور ساخت آن را برای بزرگداشت برادرزاده محبوبش، محمد سلطان، متوفی در سال 1403 داده بود قرار گیرد. تیمور کارهای ساختمانی این بنا را تا زمان مرگش در سال 1405 زیر نظر داشت. در این زمان بنا به صورت یک مقبره ی خانوادگی در آمد که اکثر سلاطین عمده ی تیموری در آن دفن شده اند. تا اواسط قرن 15 میلادی به این بنا اضافه می شد . روی آن کار می کردند. صرفنظر از طرح غیرعادی بنا که ویژگی های مقابر اولیه را با نمایی مسجد مانند در هم آمیخته این بنا به خاطر گنبد خیاری که روی گردنی مرتفع قرار گرفته و همچنین کیفیت عالی کاشی های رنگی که بیشتر سطح دیوارهای آن را پوشانیده و ارزش طرح هایی که روی مواد دیگر مثل چوب و مرمر و به آن صورت برجسته مورد استفاده ثرار گرفته است، شهرت دارد. خاندان تیموری به این بنا، به عنوان مقبره خانوادگی، حداکثر توجه را می کردند. به همین علت یکی از استادانی که روی این بنا کار می کرد پس از پیمودن راهی دراز از اصفهان به سرقند آورده شده بود)هیل و گرابر:1387، 67)
گور امیر در سمرقند که در سال 808 ساخته شده و معمار آن محمد ابن اصفهانی بوده است(توحیدی،271:1386)
تیمور در نظر داشت تا در زادگاهش، شهر سبز دفن شود. ولی پس از مرگ نا بهنگام او در سال 808/1405 او را به بنایی منتقل کردند که امروزه در خود شهر سمرقند به "گور میر" (آرامگاه امیر) شهرت دارد. این بنا را پیش از سال 804/1401 به عنوان مدرسه ساختند و هنگامی که "محمد سلطان" نوه و جانشین تیمور در سال 806/1403 مرد او را در آن جا دفن کردند. وقتی که تیمور در سال 807/1404 به سمرقند بازگشت دستور داد مقبره کنونی در آن ساخته شود. پس از مرگ وی، فرزندش "شاهرخ" او را در آن جا به خاک سپرد و "الغ بیگ" نوه تیمور آن را بصورت آرامگاه سلطنتی تیموریان درآورد. نقشه مجتمع اصلی به صورت در ورودی متصل به یک حیاط با یک مدرسه در شرق و خانقاهی در غرب تدارک دیده شده است. ولی امروزه آن چه از آن باقی مانده است مقبره و بناهای مجاور آن در جنوب است. بیرون آن، گنبد آبی درخشان و پیازی شکل و تویزه دار بر بالای مقبره در زیر نور آفتاب می درخشد و نمونه ای از نیمرخ ساخنمانی در دوره تیموری را به نمایش میگذارد: چندین رج از مقرنس ها، تصویر سایه نمای متورم آن در نوار پهنی از ساقه گنبد در پایه فرا می نماید. ولی در داخل، یک گنبد نیم کره ای از پایه ساقه گنبد سر بر میکشد. دو طاق صدفی با دو بال عمودی نامرئی به هم وصل شده و بر روی گنبد داخلی قرار گرفته است و از نیمرخ زیبا و پیش کرده بیرونی محافظت می کند. این نظام معماری بومی هم ارتفاع و عظمت ظاهری را به رخ می کشید و هم هماهنگی فضای داخلی را تأمین می کرد. این که این گنبد در سرزمینی که زلزله خیز است همچنان پا برجاست نشان از قابلیت و توانایی فنی معماران تیمور دارد(شکل 14 و 15)(بلرو بلوم،1381:96و97)
مدرسه غیاثیه خرگرد:
این مدرسه میان خاف و جام در سال های 842 تا 848 قمری ساخته شد. اسن ساختمان زیباترین مدرسه ایران است. در میان مدرسه های ایران از دید دقت و تنوع در نقشه و در آمود از همه بالاتر است. مقرنس های آن بسیار شگفت آور هستند. (پیرنیا ،1382: 251)
اوج نوع جدید طاق های قوسی معماری اوایل تیموری را می توان در مدرسه "غیاثیه" خرگرد آخرین کار قوام الدین دید که در سال 846-847/1442-1443 غیاث الدین شیرازی آن را به پایان رسانید. این مدرسه را برای وزیر "پیر احمد خوافی" از اهالی خواف (از شهرهای شکوفای پیشین ایران که اکنون در منطقه بایر مرزی ایران و افغانستان، در جنوب شرقی شهرستان تربت حیدریه قرار گرفته است) ساختند. در این بنا از نقشه استانده ای نظیر گازرکاه استفاده شده و دارای یک ورودی است که مجتمع را به یک صحن چهار ایوانی متصل می کند. اما در این جا توزیع فضا فراتر از مجتمع و بسیار پیچیده است. مثلأ صحن آن مربع شکل است، زوایای آن پخ شده تا با چهار نمای پیشین آن هماهنگ شود و در آن نسبت به تجربه مسجد مشهد یک گام به جلو گذاشته شده است. اندازه چهار ایوان آن یکی است و در نتیجه، مسجد به ورودی مجتمع نزدیک تر شده است. سنجیدگی ورودی مجتمع در مقام یک واحد معماری، از نشانه های معماری تیموری است و خصیصه ای است که نظر معاران ادوار بعدی را به خود جلب کرده است. اتاق هایی که به ورودی متصل می شود چلیپایی است و با نظام طاقبندی سکنج تماشایی، مانند مقبره گوهرشاد پوشانده شده است. اتاقی که در سمت راست است دارای محراب و نظیر یک مسجد است، اتاق دیگر ظاهرأ تالار مجتمع بوده است. در این جا به جای گنبد مجوف هرات، یک برجک نورگیر هشت ضلعی تعبیه شده است و نور را به داخل اتاق هدایت می کند و چشم را به موازات قوس ها از گنبد به پایین می کشاند. امروزه این بنا فاقد آن حجم نمونه ای آثار سترگ معماری اوایل دوره تیموری است. چون اجرای اصلی اندرونی تالار تجمع ناشناخته مانده است، ولی تزئین دیوارهای جانبی با کتیبه هایی در آجر معرق بر حجم افقی آن تاکید ورزیده است. رنگ های درخشان کاشی ها (آبی، فیروزه ای، سیاه، سفید) در تقابل شدید با سطح قهوه ای مات است. سال تأسیس آن در کتیبه در ورودی تاریخ 848-849/1444-1445 است و نشان می دهد که تکمیل تزئین کاشیکاری آن چند سال طول کشیده است( شکل 16).(بلر وبلوم،1381: )
مسجد میر چخماق:
مسجد یک ایوانی میر چخماق از 841 قمری به جای مانده است که در نگاه نخست چهارایوانی می نماید اما جز پیشان مسجد که می توان آن را ایوان نامید سه دهانه بزرگ دیگر درآیگاه مسجد است و نمی توان نام ایوان را بر آنها نهاد (پیرنیا،252:1382)
این مجتمع در بردارنده یک مسجد چهار ایوانی، خانقاه، قنات، منبع آب و چاه است و حمام و کاروامسرایی نیز در کنار آن موجود است. در این جا نوع خاصی از معماری ایالتی پدید آمد که به سبک مرسوم در معماری ابرشهرهای شمال شرقی ایران مربوط، ولی کاملأ مجزا و مستقل از آن بود. این نمونه های ایالتی از نظر کیفیت نور و دلبازی در تقابل با زیباترین ابنیه این ابرشهرها قرار داشت و از آن ها دلگیرتر و گرفته تر بود و در آن از طاقبندی قوس های متقاطع خبری نبود. دیوارها اغلب سفیدکاری می شد؛ تزئین آن به ازاره های کاشیکاری شده و منابر محدود بود(شکل 17 و 18)(بلر وبلوم:1381،101)
مزار احمد یسوی:
یکی از نمونه بناهای تدفینی عالی مزار احمد یسوی در ترکستان بود. این مزار مجتمع کاملی از بناهایی بود که احتیاجات مختلف متولیان را برآورده میکرد و شامل یک مسجد و یک کتابخانه و حجره های خانقاه و یک مطبخ می بود. پلان آن چلیپایی بود و در اتاقک گنبد عظیمی متمرکز شده است. یکی از مشخصه های مزار احمد یسوی ارایه جلوه هایی از سبک جدید است در بخش بیرونی ترکیب اصلی بر مدخل تزیینی اصلی است که از راه وزن و اندازه عمودی بر حجم اصلی ساختمان تسلط دارد. چنین می نماید که جدار قوس همپوش کاکل خود گنبد بزرگ شده است، و مناره های مشرف بدان به لبه های بیرونی جداره چسبیده و حاکی از استحکام است. روشی که در آن طاق مقوس به بالای جداره قرارگرفته و چنین می نماید که این نمای پیشین هرگز تکمیل نشده است.
قواعد معماری ایوان عمیق با برج های مشرف بدان بیشتر با معماری غیر مذهبی هم خوانی دارد. این قواعد آشکارا از ویژگی های کاخ بزرگی چون آق سرای بود که تیمور ساختن آن را آغاز کرد.(پیندر و ویلسن،1379:332و333)
تیمور غنائم هنگفتی را که از شکست دولت اردوی زرین به دست آورد برای ساخت آرامگاه عظیم بر روی قبر صوفی معروف "شیخ احمد یسوی" (متوفی 562/1166) به کار برد. یسوی که امروزه در قزاقستان به شهر ترکستان معروف است، واحه ای بر سر راه جاده تجاری شمال تاشکند بود. احمد که از مریدان صوفی بزرگ بخارا، "شیخ یوسف همذانی" بود، طریقت یسوی را به وجود آورد و مقبره او پس از مرگش زیارتگاه ترکان آسیای میانه و ولگا گردید. آرامگاه او از دوردست و سایه روشن گنبدها و طاقگان حجیم آن در چهره صحرا همچون نهنگی از دل دریا بیرون آمده است. این بنا به شکل مستطیل و با مساحت 5/65 در 5/46 متر و دیوارهای بیرونی آن با کتیبه هایی از آجر معرق تزئین یافته است. در بخش جنوبی آن ایوان طاقدار عظیمی با حدود 5/37 متر سر بر کشیده و بیننده را به درون فرا می خواند. درهای چوبی محکوک کنده کاری شده به یک اتاق مربع شکل منتهی می شود که با گنبد مقرنسی به ارتفاع ایوان ورودی پوشیده شده است. این اتاق به احتمال زیاد برای گردهمایی های صوفیان بوده، چون در بردارنده دیگ مفرغی بزرگی است که در ایام عاشورای حسینی در آن برای زائران حلیم درست میکردند. محور میانی به خود مقبره متصل می شود که از دیوار پشتی ساختمان بیرون آمده است و با یک طاقگان مقرنسی خیره کننده پوشیده شده و دارای گنبدی خربزه ای شکل با کاشی های آبی است. اتاق های فرعی خدمات و سکونتگاه هایی چون مسجد، آشپزخانه، حمام، کتابخانه و اتاق ذکر و مراقبه فضای جانبی عمارت را به خود اختصاص داده است. این اتاق ها که اغلب مستطیلی و یا بی نظم است، با بعضی از طاقگان های جذاب معماری متقدم تیموری پوشانده شده اند. چندتا از این اتاق هابه دلیل داشتن قوس های متقاطع که از طاقگان های ستاره شکل محافظت کرده، جالب نظر و چشم گیر است.(بلر و بلوم:1381،92و93)
ضریح احمد یسوی بر روی یک نقشه شطرنجی به کمک واحد طول گز (معادل 6/60 سانتیمتر) طراحی شده بود. اتاق اولی به صورت تالار مرکزی طراحی شده و این اتاق سی گز مربعی با قطر خود، میزانی برای کل فضاهای پیرامون پدید آورده است. از قرار معلوم معیاربندی اندازه ها با تحول میزان علائم معماری منطبق بود و بهره گیری از نقشه ها را آسان کرده بود. معمار از طاقگان مقرنسی برای نشان دادن فضاهای مهم مجتمع بهره می گرفت: طاق مقرنس چند ردیفی فضای مرکزی گردهمایی را می پوشاند و حتی سنجیده ترین آن ها مقبره و مسجد را در بر می گرفت. از مدت ها پیش برای پوشاندن فضاهای مهم از طاق مقرنسی استفاده می کردند، مثل آرامگاه "عبدالصمد" در نطنز. ولی آرامگاه احمد یسوی یکی از نخستین نمونه های سترگ آن بود. بهره گیری از مقرنس ها در معماری متقدم تیموری نشان دهنده سنت بهره جویی ایرانیان از مقرنس برای ایجاد یک طاق قوسی بود؛ بعدها از مقرنس به عنوان عناصر فرعی در شبکه طاقگان سکنج استفاده شد که نمونه آن البته در حجم اندک در ضریح ترکستان دیده می شود.(همان،95)