معرفی چند بنای معروف و آثار معماری تیموریان

معرفی چند بنای معروف و آثار معماری تیموریان:‏
شهر سبز:‏
‏ نخستین اقدام معماری تیمور، تبدیل زادگاه خود شهر کش به پایتخت بود. او این شهر را "شهر سبز" ‏نامید تا از ابرشهر سرسبز خود در دل بیابانی خشک واقع در جنوب سمرقند و در سمت دیگر کوه های ‏زرافشان تجلیلی کرده باشد. از کاخ او در این جا که "آق سرای" (781-798/1379-1396) نامیده می شد، ‏تنها مدخل فروریخته ای باقی مانده است. این مدخل مرکب از یک ایوان غول پیکر با پهنای بیست و دو ‏متر است که "باستیون"هایی آن را در بر گرفته است. این مدخل با آجر ساخته شده ولی با کاشی های ‏زیبایی تزئین یافته است: سطوح وسیعی از آن با آجر معرق پوشیده شده است، در حالی که در سطوح ‏کوچک تر قاب هایی از کاشی چندرنگ به کار رفته و امضای "محمد یوسف تبریزی" را بر خود دارد. آن ها ‏با فن کوئرادا سکا (سیمان خشک) کار شده اند و در آن ها لعاب رنگ های مختلف بر روی کاشی واحدی ‏ترکیب یافته اند و با ماده روغنی که از آمیزش رنگ های سیال در موقع پخت و پز جلوگیری کرده، از هم ‏جدا شده اند.(بلر وبلوم:1381،92و93)‏
شهر سبز در مقام پایتخت تیموری به قدری دور بود که آرزوها و آمال جهانگیرانه تیمور را برآورده نمی ‏ساخت؛ از این رو تصمیم گرفت که پایتخت را به سمرقند منتقل کند. "روی گنزالس دکلاویخو" (در ‏گذشت 1412) سفیر دربار هانری سوم، شاه "کاستیل ولئون" در سال 808/1404 از پایتخت تیمور دیدن ‏کرد و شکوه و جلال آن را ستود. او می نویسد که خیمه های بزرگ همچون کلاه فرنگی و برساخته از ‏پارچه های زربفت و مرصع و کوشک های چندطبقه کاشیکاری شده در میان باغ های سبز که با انهار ‏آبیاری می شدند جلوه می فروختند ( شکل 6 تا 9) (بلر وبلوم:1381:93).‏
مسجد گوهرشاد:‏
از بناهای عهد تیموریان خراسان و اواخر این دوره در آذربایجان تحت حکومت قراقوینلوها و آق قوینلوها ‏می توان بنای مسجد گوهرشاد خراسان را نام برد(توحیدی1386:‏‎286,‎‏).‏
وقتی شاهرخ به سلطنت رسید و هرات را پایتخت قرار داد به دستور گوهرشاد آغا زن او ساختمان مسجدی ‏در مشهد شروع و با پایان آن معرف شاهکار معماری تیموریان گردید(تاجبخش،1381،273).‏
این بنای زیبا و عظیم که یادگاری از معماری شیوه دوم سبک آذری است به وسیله معمار بزرگ قوام الدین ‏شیرازی ساخته شده است. نقشه بنا چهار ایوانی و نمای آن با انواع گره سازی ( آجر کاشی درهم) آمود ‏شده است و تزئینات آن بیشتر هندسی و نوشته های ان بنائی با ترکیبات و طراحی بسیار بدیع است. ‏‏(توحیدی،1386:269)‏
مسجد گوهرشاد در سال های 808 تا 821 قمری ساخته شد. مسجد دارای میانسرای چهار ایوانی ‏است.(پیرنیا،248:1382)‏
شاهرخ با کمک همسر توانمند خود، "گوهرشاد" (درگذشته 862/1457) خراسان را در نیمه نخست سده ‏نهم/پانزدهم یکی از کانون های نوآوری معماری کرد. گوهرشاد برای خوشنودی عناصر قدرتمند شیعی ‏جامعه ایران دستور داد که بین سال های 819 و 821/1416 و 1418 در آرامگاه امام رضا (ع) در مشهد ‏مرمت ها و نوآوری هایی صورت پذیرد. امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان و از خاندان پیامبر اسلام است ‏که دراوایل سده سوم/نهم در نزدیکی توس در شرق ایران به شهادت رسید. از این روی آن جا را "مشهد" ‏‏(شهادتگاه) نام نهادند و یکی از ارجمندترین آرامگاه های شیعی در ایران است. در اطراف آرامگاه در طول ‏زمان عمارات فرعی افزوده شده و پوشش های باشکوه تزئینی با سنگ مرمر تراشیده و کاشیکاری صدفی در ‏آن صورت گرفته است. گوهرشاد در نتیجه افزایش زائران و با هدف ایجاد جایگاهی برای آنان، یک مسجد ‏جامع بزرگ و دارالسیادة و دارالحفاظ در آن ساخت. "قوام الدین شیرازی" ، معمار آن مسجد را در کنار ‏اتاق مقبره ساخت و دو تالار را در فضای موجود برپا کرد. او برای مسجد از نقشه سنتی چهار ایوانی بهره ‏گرفت، و گنبدی بر روی ایوان قبله، نه پشت آن، تعبیه کرد. ایوان روبرویی به تالارهای گردهمایی مردم ‏منتهی می شود. قوام الدین دارالحفاظ را با طاقبندی متقاطع که پیشتر در آرامگاه احمد یسوی به کار رفته ‏بود، پوشش داد.‏
‏  تزئین عمارت نیز زمان و هزینه زیادی را به خود اختصاص داد. از آن جا که مسجد با آرامگاه ضمیمه ‏شده است، دارای نمای بیرونی نیست و بیشترین بخش آن در اطراف صحن متمرکز شده است. قاب های ‏کاشیکاری شده دو طبقه، بلا انقطاع در پیرامون زوایای صحن کشیده شده به طوری که نما فضا را در خود ‏گرفته است. در ایوان قبله نوار عریضی از کتیبه پیش طاق با کاشی آبی و کاشی معرق تعبیه شده که آن را ‏خود "بایسنقر" ، فرزند گوهرشاد طراحی کرده است که از خوشنویسان بنام زمانه و از کتاب دوستان ‏سرآمد برشمرده می شد. محراب عظیم آن که از کاشی معرق است، در پشت ایوان قبله و در زیر آبشاری از ‏عناصر مقرنس نیم گنبد قرار گرفته است. جلوه کلی آن همواره در سده های پیاپی برای زائران مبهوت ‏ککنده و جذاب بوده است ( شکل 10 تا 12)(بلر وبلوم:1381 : 96-98).‏
شاه زنده:‏
شاه زنده از زیباترین مجموعه ساختمان های آسیای میانه است و ارزش هنری و آرایش در مجموعه شاه ‏زنده مافوق ارزیابی است(تاجبخش،1381،272).‏
آثارعمده معماری این دوره به ده سال پسین حکومت تیمور تعلق دارد تلاش های نخستین وی در یادبود ‏اعضای در گذشته خانه اش متمرکز شد و برای این منظور آرامگاهایی را در مجموعه معروف شاه زنده بر پا ‏داشت. این مجموعه مرکب از 16عمارت در سمرقند است(شکل 13)(پیندر و ویلسن،1379:327).‏
بیشتر اعضای اناث خاندان تیمور در این گورستان در تپه بیرون از دیوارهای سمرقند دفن شده اند. این ‏گورستان معروف به شاه زنده و در اطراف قبر "قثم بن عباس" پسر عم پیامبر که ادعا شده در سال ‏‏58/677 در این مکان به شهادت رسید، ساخته شده است. پیشتر آرامگاه و مدرسه بزرگی با محور شرقی - ‏غربی در سده پنجم/یازدهم ساخته شده بود، ولی شماری از حدود سی آرامگاه به موازات خیابان شمالی – ‏جنوبی از آثار سده های هشتم/چهاردهم و نهم/پانزدهم بود. آرامگاه های نخستین در نزدیکی مقبره قثم در ‏بالای تپه قرار گرفته و حال آن که آرامگاه های بعدی در دامنه آن ایجاد شده اند. بیست آرامگاه در فاصله ‏سال های 772/1370 و 808/1405 ساخته شده و "الغ بیگ" این مجموعه را در سال 838/1434 با ایجاد ‏دروازده های سترگ به شهر متصل کرد. یکی از بناهای قابل توجه بنای مربعی کوچک و گنبد دار است که ‏در جهت رو به خیابان، در ورودی حساب شده ای تعبیه شده ولی جهات دیگر آن خالی رها شده است. به ‏غیر از سنگ مقبره کاشیکاری شده در مرکز، اندرونی ها غالبأ دارای نقاشی و رنگ بندی است، ولی بعضی ‏از آن ها کاشیکاری شده است. کتیبه هایی که در اطراف در ورودی آمده، نام و تاریخ مرگ صاحب آن را ‏نشان می دهد. فنون تزئین کاشی آن ها نشان دهنده آخرین شیوه های کاشیکاری موجود در اختیار این ‏هنرپروران ثروتمند است: یعنی آخرین آن ها با فن کوئردا سکا کار شده، اما این فن سرانجام جای خود را ‏به کاشی های معرق با افزایش شمار رنگ ها داده است(بلر وبلوم:1381،95و96).‏
گور امیر:‏
بنای معروف به گورِ امیر به خاطر پیوستگی که با قبر تیمور لنگ دارد معروفترین اثر در گنجینه معماری ‏سمرقند است. در واقع تاریخچه این بنا بسیار پیچیده تر از آن است که تصور می شده است. قرار بود این ‏مقبره ی یادبود در وسط مجتمع مدرسه و خانقاهی که تیمور دستور ساخت آن را برای بزرگداشت ‏برادرزاده محبوبش، محمد سلطان، متوفی در سال 1403 داده بود قرار گیرد. تیمور کارهای ساختمانی این ‏بنا را تا زمان مرگش در سال 1405 زیر نظر داشت. در این زمان بنا به صورت یک مقبره ی خانوادگی در ‏آمد که اکثر سلاطین عمده ی تیموری در آن دفن شده اند. تا اواسط قرن 15 میلادی به این بنا اضافه می ‏شد . روی آن کار می کردند. صرفنظر از طرح غیرعادی بنا که ویژگی های مقابر اولیه را با نمایی مسجد ‏مانند در هم آمیخته این بنا به خاطر گنبد خیاری که روی گردنی مرتفع قرار گرفته و همچنین کیفیت ‏عالی کاشی های رنگی که بیشتر سطح دیوارهای آن را پوشانیده و ارزش طرح هایی که روی مواد دیگر ‏مثل چوب و مرمر و به آن صورت برجسته مورد استفاده ثرار گرفته است، شهرت دارد. خاندان تیموری به ‏این بنا، به عنوان مقبره خانوادگی، حداکثر توجه را می کردند. به همین علت یکی از استادانی که روی این ‏بنا کار می کرد پس از پیمودن راهی دراز از اصفهان به سرقند آورده شده بود‎)‎هیل و گرابر:1387، 67)‏
گور امیر در سمرقند که در سال 808 ساخته شده و معمار آن محمد ابن اصفهانی بوده ‏است(توحیدی،271:1386)‏
‏ تیمور در نظر داشت تا در زادگاهش، شهر سبز دفن شود. ولی پس از مرگ نا بهنگام او در سال ‏‏808/1405 او را به بنایی منتقل کردند که امروزه در خود شهر سمرقند به "گور میر" (آرامگاه امیر) ‏شهرت دارد. این بنا را پیش از سال 804/1401 به عنوان مدرسه ساختند و هنگامی که "محمد سلطان" ‏نوه و جانشین تیمور در سال 806/1403 مرد او را در آن جا دفن کردند. وقتی که تیمور در سال ‏‏807/1404 به سمرقند بازگشت دستور داد مقبره کنونی در آن ساخته شود. پس از مرگ وی، فرزندش ‏‏"شاهرخ" او را در آن جا به خاک سپرد و "الغ بیگ" نوه تیمور آن را بصورت آرامگاه سلطنتی تیموریان ‏درآورد. نقشه مجتمع اصلی به صورت در ورودی متصل به یک حیاط با یک مدرسه در شرق و خانقاهی در ‏غرب تدارک دیده شده است. ولی امروزه آن چه از آن باقی مانده است مقبره و بناهای مجاور آن در جنوب ‏است. بیرون آن، گنبد آبی درخشان و پیازی شکل و تویزه دار بر بالای مقبره در زیر نور آفتاب می درخشد ‏و نمونه ای از نیمرخ ساخنمانی در دوره تیموری را به نمایش میگذارد: چندین رج از مقرنس ها، تصویر ‏سایه نمای متورم آن در نوار پهنی از ساقه گنبد در پایه فرا می نماید. ولی در داخل، یک گنبد نیم کره ای ‏از پایه ساقه گنبد سر بر میکشد. دو طاق صدفی با دو بال عمودی نامرئی به هم وصل شده و بر روی گنبد ‏داخلی قرار گرفته است و از نیمرخ زیبا و پیش کرده بیرونی محافظت می کند. این نظام معماری بومی هم ‏ارتفاع و عظمت ظاهری را به رخ می کشید و هم هماهنگی فضای داخلی را تأمین می کرد. این که این ‏گنبد در سرزمینی که زلزله خیز است همچنان پا برجاست نشان از قابلیت و توانایی فنی معماران تیمور ‏دارد(شکل 14 و 15)(بلرو بلوم،1381:96و97)‏
مدرسه غیاثیه خرگرد: ‏
این مدرسه میان خاف و جام در سال های 842 تا 848 قمری ساخته شد. اسن ساختمان زیباترین مدرسه ‏ایران است. در میان مدرسه های ایران از دید دقت و تنوع در نقشه و در آمود از همه بالاتر است. مقرنس ‏های آن بسیار شگفت آور هستند. (پیرنیا ،1382: 251)‏
‏  اوج نوع جدید طاق های قوسی معماری اوایل تیموری را می توان در مدرسه "غیاثیه" خرگرد آخرین کار ‏قوام الدین دید که در سال 846-847/1442-1443 غیاث الدین شیرازی آن را به پایان رسانید. این مدرسه ‏را برای وزیر "پیر احمد خوافی" از اهالی خواف (از شهرهای شکوفای پیشین ایران که اکنون در منطقه بایر ‏مرزی ایران و افغانستان، در جنوب شرقی شهرستان تربت حیدریه قرار گرفته است) ساختند. در این بنا از ‏نقشه استانده ای نظیر گازرکاه استفاده شده و دارای یک ورودی است که مجتمع را به یک صحن چهار ‏ایوانی متصل می کند. اما در این جا توزیع فضا فراتر از مجتمع و بسیار پیچیده است. مثلأ صحن آن مربع ‏شکل است، زوایای آن پخ شده تا با چهار نمای پیشین آن هماهنگ شود و در آن نسبت به تجربه مسجد ‏مشهد یک گام به جلو گذاشته شده است. اندازه چهار ایوان آن یکی است و در نتیجه، مسجد به ورودی ‏مجتمع نزدیک تر شده است. سنجیدگی ورودی مجتمع در مقام یک واحد معماری، از نشانه های معماری ‏تیموری است و خصیصه ای است که نظر معاران ادوار بعدی را به خود جلب کرده است. اتاق هایی که به ‏ورودی متصل می شود چلیپایی است و با نظام طاقبندی سکنج تماشایی، مانند مقبره گوهرشاد پوشانده ‏شده است. اتاقی که در سمت راست است دارای محراب و نظیر یک مسجد است، اتاق دیگر ظاهرأ تالار ‏مجتمع بوده است. در این جا به جای گنبد مجوف هرات، یک برجک نورگیر هشت ضلعی تعبیه شده است ‏و نور را به داخل اتاق هدایت می کند و چشم را به موازات قوس ها از گنبد به پایین می کشاند. امروزه این ‏بنا فاقد آن حجم نمونه ای آثار سترگ معماری اوایل دوره تیموری است. چون اجرای اصلی اندرونی تالار ‏تجمع ناشناخته مانده است، ولی تزئین دیوارهای جانبی با کتیبه هایی در آجر معرق بر حجم افقی آن ‏تاکید ورزیده است. رنگ های درخشان کاشی ها (آبی، فیروزه ای، سیاه، سفید) در تقابل شدید با سطح ‏قهوه ای مات است. سال تأسیس آن در کتیبه در ورودی تاریخ 848-849/1444-1445 است و نشان می ‏دهد که تکمیل تزئین کاشیکاری آن چند سال طول کشیده است( شکل 16).(بلر وبلوم،1381: )‏
مسجد میر چخماق: ‏
مسجد یک ایوانی میر چخماق از 841 قمری به جای مانده است که در نگاه نخست چهارایوانی می نماید ‏اما جز پیشان مسجد که می توان آن را ایوان نامید سه دهانه بزرگ دیگر درآیگاه مسجد است و نمی توان ‏نام ایوان را بر آنها نهاد (پیرنیا،252:1382)‏
این مجتمع در بردارنده یک مسجد چهار ایوانی، خانقاه، قنات، منبع آب و چاه است و حمام و کاروامسرایی ‏نیز در کنار آن موجود است. در این جا نوع خاصی از معماری ایالتی پدید آمد که به سبک مرسوم در ‏معماری ابرشهرهای شمال شرقی ایران مربوط، ولی کاملأ مجزا و مستقل از آن بود. این نمونه های ایالتی از ‏نظر کیفیت نور و دلبازی در تقابل با زیباترین ابنیه این ابرشهرها قرار داشت و از آن ها دلگیرتر و گرفته تر ‏بود و در آن از طاقبندی قوس های متقاطع خبری نبود. دیوارها اغلب سفیدکاری می شد؛ تزئین آن به ‏ازاره های کاشیکاری شده و منابر  محدود بود(شکل 17 و 18)(بلر وبلوم:1381،101)‏
مزار احمد یسوی:‏
یکی از نمونه بناهای تدفینی عالی مزار احمد یسوی در ترکستان بود. این مزار مجتمع کاملی از بناهایی ‏بود که احتیاجات مختلف متولیان را برآورده میکرد و شامل یک مسجد و یک کتابخانه و حجره های خانقاه ‏و یک مطبخ می بود. پلان آن چلیپایی بود  و در اتاقک گنبد عظیمی متمرکز شده است. یکی از مشخصه ‏های مزار احمد یسوی ارایه جلوه هایی از سبک جدید است در بخش بیرونی ترکیب اصلی بر مدخل تزیینی ‏اصلی است که از راه وزن و اندازه عمودی بر حجم اصلی ساختمان تسلط دارد. چنین می نماید که جدار ‏قوس همپوش کاکل خود گنبد بزرگ شده است، و مناره های مشرف بدان به لبه های بیرونی جداره ‏چسبیده و حاکی از استحکام است. روشی که در آن طاق مقوس به بالای جداره قرارگرفته و چنین می ‏نماید که این نمای پیشین هرگز تکمیل نشده است.‏
قواعد معماری ایوان عمیق با برج های مشرف بدان بیشتر با معماری غیر مذهبی هم خوانی دارد. این قواعد ‏آشکارا از ویژگی های کاخ بزرگی چون آق سرای بود که تیمور ساختن آن را آغاز کرد.(پیندر و ‏ویلسن،1379:332و333)‏
تیمور غنائم هنگفتی را که از شکست دولت اردوی زرین به دست آورد برای ساخت آرامگاه عظیم بر روی ‏قبر صوفی معروف "شیخ احمد یسوی" (متوفی 562/1166) به کار برد. یسوی که امروزه در قزاقستان به ‏شهر ترکستان معروف است، واحه ای بر سر راه جاده تجاری شمال تاشکند بود. احمد که از مریدان صوفی ‏بزرگ بخارا، "شیخ یوسف همذانی" بود، طریقت یسوی را به وجود آورد و مقبره او پس از مرگش زیارتگاه ‏ترکان آسیای میانه و ولگا گردید. آرامگاه او از دوردست و سایه روشن گنبدها و طاقگان حجیم آن در چهره ‏صحرا همچون نهنگی از دل دریا بیرون آمده است. این بنا به شکل مستطیل و با مساحت 5/65 در 5/46 ‏متر و دیوارهای بیرونی آن با کتیبه هایی از آجر معرق تزئین یافته است. در بخش جنوبی آن ایوان طاقدار ‏عظیمی با حدود 5/37 متر سر بر کشیده و بیننده را به درون فرا می خواند. درهای چوبی محکوک کنده ‏کاری شده به یک اتاق مربع شکل منتهی می شود که با گنبد مقرنسی به ارتفاع ایوان ورودی پوشیده شده ‏است. این اتاق به احتمال زیاد برای گردهمایی های صوفیان بوده، چون در بردارنده دیگ مفرغی بزرگی ‏است که در ایام عاشورای حسینی در آن برای زائران حلیم درست میکردند. محور میانی به خود مقبره ‏متصل می شود که از دیوار پشتی ساختمان بیرون آمده است و با یک طاقگان مقرنسی خیره کننده ‏پوشیده شده و دارای گنبدی خربزه ای شکل با کاشی های آبی است. اتاق های فرعی خدمات و سکونتگاه ‏هایی چون مسجد، آشپزخانه، حمام، کتابخانه و اتاق ذکر و مراقبه فضای جانبی عمارت را به خود اختصاص ‏داده است. این اتاق ها که اغلب مستطیلی و یا بی نظم است، با بعضی از طاقگان های جذاب معماری ‏متقدم تیموری پوشانده شده اند. چندتا از این اتاق هابه دلیل داشتن قوس های متقاطع که از طاقگان های ‏ستاره شکل محافظت کرده، جالب نظر و چشم گیر است.(بلر و بلوم:1381،92و93)‏
ضریح احمد یسوی بر روی یک نقشه شطرنجی به کمک واحد طول گز (معادل 6/60 سانتیمتر) طراحی ‏شده بود. اتاق اولی به صورت تالار مرکزی طراحی شده و این اتاق سی گز مربعی با قطر خود، میزانی برای ‏کل فضاهای پیرامون پدید آورده است. از قرار معلوم معیاربندی اندازه ها با تحول میزان علائم معماری ‏منطبق بود و بهره گیری از نقشه ها را آسان کرده بود. معمار از طاقگان مقرنسی برای نشان دادن فضاهای ‏مهم مجتمع بهره می گرفت: طاق مقرنس چند ردیفی فضای مرکزی گردهمایی را می پوشاند و حتی ‏سنجیده ترین آن ها مقبره و مسجد را در بر می گرفت. از مدت ها پیش برای پوشاندن فضاهای مهم از ‏طاق مقرنسی استفاده می کردند، مثل آرامگاه "عبدالصمد" در نطنز. ولی آرامگاه احمد یسوی یکی از ‏نخستین نمونه های سترگ آن بود. بهره گیری از مقرنس ها در معماری متقدم تیموری نشان دهنده سنت ‏بهره جویی ایرانیان از مقرنس برای ایجاد یک طاق قوسی بود؛ بعدها از مقرنس به عنوان عناصر فرعی در ‏شبکه طاقگان سکنج استفاده شد که نمونه آن البته در حجم اندک در ضریح ترکستان دیده می ‏شود.(همان،95)‏