تقدس آب، بخش نخست برای معرفی ایزدبانوی آب

تقدس آب
فلات ایران خشک و کم آب و ویژگی های جغرافیایی ایران و کمبود آب سبب شده است که نزد ایرانیان آب از مقام ویژه ای برخوردار باشد.تامین آب در این سرزمین یکی از مسائل مهم مردمان شهر و روستا بوده است، در نتیجه باران همیشه یکی از منابع همه تامین آب و همیشه مردمان این دیار را در بر آوردن این نیاز چشم به آسمان داشته است. خشکی های بسیار و چرخه های خشکسالی و حیاتی بودن باران سبب شده که همانند سرزمین های دیگر در شهر و روستاهای ایران مراسمی برای طلب باران پدیدار شود که شکل بسیاری از آنها با اساطیر کهن پیوند می یابد) هینلز، 1383: 393(.

در گستره ی هند و ایرانی نشین نیمه ی دوم هزاره ی سوم پیش از میلاد بزرگترین کوه همانا کوه آرال و بزرگترین رودها ولگا و آرال بودند که ودهایی پرآب تر از امروز، این اقوام مانند سایر هند و اروپاییان تمام عناصر طبیعت از جمله کوه و رود را به یکدیگر مربوط و وابسته می دانستند و آب ساکن و آب روان را ی پیده می شمردند. اهمیت آب و کوه آن را در نیمه ی دوم هزاره ی سوم پیش از میلاد مخصوصاً به جهت توسعه کشاوزی در سیستم جدید پدرسالاری بیشتر شده بود و گسترش دانش از جمله دانش ستاره شناسی و آبیاری مصنوعی و کشت و کار و دامداری هم به این باور که آسمان و ماه و خورشید و ستارگان و کوه و زمین و آب با یکدیگر ارتباط نا گسستنی دارند کمک کرده بود. در هفت هات از قسمت های قدیم اوستا آب های گوناگون ارتباط داشته اند از آغاز و از سرچشمه ها تا پایان از سرچشمه های یخی و برفی تا تالاب های واقع در کوه ها، چشمه ها،رودها و نیز اَبرهای موسمی باران زا که از دریا برمیخیزند و از کوه ها آب روان می سازند. در یسنا زمین و آب ستوده شده است. به سبب نبود تعارضی میان آب ساکن و آب روان در فرهنگ هند و اروپایی در زامیادیشت در داستانی به دریا و رود هم نامی بر می خوریم. از این گفته چنان بر می آید که آب چنان مقدس و دور از دستبرد اهرمن است که مانند نطفه ی زرتشت در دریای کیانسیه (هامون) فرکیانی نیز در دریای اعظم محافظت می شده است.از جمله ایزدان مهم و مشترک هند و ایرانی مربوط به آب، اپم نپات (زاده ی آب) است. ایزدی که جانور تصور می شده، از آب زاده گردیده و به نوبه ی خود حافظ ونگهبان آب شده است.نام بزرگترین رود اساطیری در جهان هند و ایرانی، سرسوتی (هرهوتی) بوده است، به معنای پیوسته روان که از بزرگترین کوه عالم زاده شده و بقیه رود ها و چشمه ها از او ناشی می گردیدند. در شاخه ی ایرانی این رود ملقب به اردوی سورا آناهیتا شد که خلاصه ی آن (آناهیتا) مانند سرسوتی الهه ی نگهبان آب ها شناخته شد.در یشت سیزدهم از تقدس این رود اساطیری سخن رفته است.
پس از آسمان آب ها پا به دایره ی خلقت نهاده و زمین از آب سر به در آورده است.انسان هند و اروپایی در دوران مادر سالاری پا به مرحله ی کشاورزی گذاشت. زن آغازگر کشاورزی بود و الهه ی باروری که مجسمه های گِلی او در بسیاری از نقاط عالم می بینیم، مقدس ترین الهه بود که الهه ی مادر نیز بود.
در معتقدات مزدایی، امشاسپند خرداد، نگهبان آب و امشاسپند اسفندارفر نگهبان زمین و امشاسپند امرداد نگهبان گیاه و نبات است.
در مقابل دیو تشنگی (taurvi-) رقیب خرداد و دیو گرسنگی (zairisa-) رقیب امرداد است.درباره ی خلقت آب در گزیده های زاداسیرم آمده است که پس باد آب را به کرانه ی دریای فراخکرت برایند. آب سه بخش گردید و سه دریا از آن به وجود آمد. و چون ایزد تیشتر بر زمین باران آورد آب تا سه روز بر همه جای زمین روان گشت و تنها دریای فراخکرت یک سوم زمین را گرفت.تیشتر یا تیر، ایزد باران، تا دوران ماد و هخامنشی و اشکانی و ساسانی همچنان محترم بود. در یکی از الواح گلی تخت جمشید تیرداد   نام تازه و آریایی یک کارگر عیلامی است. اورویس آمده در بندهش نیز در اوستا اوروئسه است که دریاچه فرضی مقدسی بوده است و آب های عالم را تصفیه می کرده و روان می ساخته است. از این رو در یشت پنجم چشمه ی ناهید مورد توجه قرار گرفته است. در یشت پنجم چشمه ی ناهید ملقب به فزاینده ی حیات رونق بخش همه ی کشور است. آب چشمه ی ناهید حتی نطفه های مردان پارسا را پاک می کرد. در آغاز دوران تاریخی، تثلیث اهورامزدا- میترا- آناهیتا تثلیث مینوی و آرمانی متناسب با تثلیث طبقاتی- اجتماعی آریایی بوده است. هر دو تثلیث در دایره ی خلقت می گنجیده اند. 

در گوشه های سه گانه این مثلث مفاهیم مرتبط زیر قرار داشته است:
I.    آسمان- اهورامزدا- شهریار، دنییاران در تقابل دروغ و اهرمن
II.    کوه- میترا- رزمیاران در تقابل با سپاه دشمن
III.    آب- آناهیتا- کشاورزان در تقابل با خشکسالی
یکی از روز های ماه و دوازدهمین ماه سال به نام اسفندارمذ موسوم شد که هرساله در روز اسفندارفر از ماه اسفندارفر بهدینان مراسمی بر پا می کردند، از جمله به زیارتگاه های کوهستانی می رفتند که در کنار چشمه ها و آب دان های کوهستانی قرار داشتند. پس در تثلیث آسمان- زمین- آدم در دوران هخامنشی زمین نماینده ی مادر خود (آب) و فرزند خود (کوه) نیز بود.
پراکندگی نیایشگاه های آناهیتا در کنار خاستگاه های آب بازمانده ی چنین تقدسی است و در بعد اسلام بیبی شهربانو (ری) و پری چشمه ها با چنین تقدسی پیوند دارد )هینلز، 1383: 466(.