معماری تیموریان در ایران

مقدمه:‏
‏  در دهه 770/1370 آخرین بازماندگان ایلخانیان در ایران از بین رفتند، اما قدرت جدیدی در آسیای میانهَ ‏ظاهر شد که سنت و قدرت بازماندگان چنگیزخان را در دشت های اوراسیا احیا نمود. تیمور که در غرب به ‏Tamerlane‏ (تیمور لنگ) معروف است، سرکرده یکی از قبایل بود که سازمان بندی و تشکیلات قبیله ‏ای خویش را به یک امپراتوری جهانی تبدیل کرد. شهرهای بزرگ سلسله تیموری در آسیای میانه و ‏افغانستان (شهر سبز، سمرقند، بخارا، هرات) از کانون های بزرگ فرهنگ و هنر برشمرده می شدند و ‏نمادی از عظمت قدرت تیموری بودند. آن ها هنرمندان چیره دست زمانه را، اغلب به اجبار، از شرق و ‏غرب به کار می گرفتند تا آرمان های تیموریان را متحقق سازند. بیشتر این آثار باشکوه امروزه وجود ندارد ‏و اغلب دستخوش زلزله، تهاجمات و بی اعتنایی شده اند. (بلر و بلوم :1381: 91تا 93)‏
تیمور و جانشینان او که مدتی نزدیک به150سال درایران حکومت کردند توانستند علاوه بر ایجاد و استقرار ‏یک دولت وسیع، ضمن فتوحات بسیار خدمات فراوانی نیز به عالم علم و ادب و هنر بنمایند.‏
تیمور به علت مسافرت های زیاد سعی داشت در اقامت های تابستانی و زمستانی خود دارای باغات و ‏عمارات سلطنتی باشد و در نقاط مهم ماوراء النهر به ساختن مساجد و بناهای مذهبی همت می گماشت تا ‏بدین ترتیب بتواند در عمران و آبادی و زیبایی کاخ های پایتخت های خود اقدام نماید.‏
شاهرخ که پادشاهی صلح جو بود در تمام طول پادشاهی خود در ترمیم خرابی هایی که به هنگام ‏لشکرکشی های پدرش به وجود آمده بود کوشید. مردم دوباره روی آسایش دیدند و هنرهای زیبا به ‏خصوص نقاشی و معماری و موسیقی پیشرفت فراوانی کرد. دانش پروری و ترویج هنر در دوران کوتاه مدت ‏پادشاهی پسر ارشد شاهرخ، الغ بیک، ادامه یافت.‏
در زمان مغول و تیمور، معماری ایران تحت تاثیر معماری چین قرار گرفت و در حقیقت سبک های چینی ‏در معماری ایران داخل شد، ساختن مقابر گنبددار در مقابل مقابر استوانه ای دوره سلجوقی، کم کم ‏معمول و نقش حیوانات خرافی و قیافه های چینی در زینت دیوارها رایج گردید. استفاده از آجرهای لعاب ‏دار و فن مقرنس کاری در ساختمان های این دوره پیشرفت نمود. مسجد کبود تبریز در این مورد بهترین ‏نمونه هنر کاشی کاری این دوران است. در دوره تیموریان ذوق و قریحه ایرانی در فن معماری بیشتر در ‏مساجد و کاخ های سلطنتی و آرامگاهها و مدارس است .(تاجبخش،1381:271تا 273)‏
معماری شکوهمند تیموری نشان از واقعیت سیاسی دارد که مرکز ثقل آن دقیقاً در صفحه شمال شرقی ‏ایران قرار دارد. از این رو است که مناطق خراسان و ماوراء النهر به عنوان منبع نوآوری های عمده در ‏طراحی و مانند فنون ساختمانی و تزئینی جانشین مناطق شمال غرب و مرکزی ایران گردید. با این همه ‏ادامه  اسلوب ایلخانی و آل مظفر آشکار است و بی تردید با مهاجرت داوطلبانه یا اجباری صنعتگران مناطق ‏مرکز و جنوب ایران به مراکز قدرت تیموری و این حقیقت که وبرانی های ناشی از لشگرکشی های تیمور ‏در این مناطق کمتر از نقاط دیگر بود بی ارتباط نیست(بلرو بلوم1381،:21تا217).‏
لشکر کشی های تیمور منبع عظیم غنیمت  و ثروت سرشار و عامل عمده برای برپاکردن ابنیه پرعظمت ‏در این دوره گردید. سمرقند در این دوران مرکز هنرمندان مختلف بود.(تاجبخش،1381،273)‏
معماری دوره تیموری در ایران که دنباله معماری دوره ایلخانی است. گرچه بسیاری از افکار آن از خراسان ‏الهام گرفته است. از آنجایی که در طبقه بندی ویژگی های معماری ایلخانی که به سبک آذری نیز نامیده ‏شده است؛ اواخر این دوره را دوره دوم سبک آذری می گویند، یعنی کلیات معماری و اجزای آن بیشتر ‏ایرانی است تا اینکه از سرزمین های اسلامی شمال شرق تاثیر پذیرفته باشد. شاید برخی از شیوه های ‏تزئین متداول در مساجد و مقابر سرزمین های شمالی در تعدادی از بناهای شاخص به نحوی تجلی پیدا ‏کرده است و مهمترین آنها مسجد گوهرشاد در مشهد است.(فایق توحیدی،1386:269)‏
‏  اهمیت معماری تیموری نه تنها در عمارات باشکوه آسیای میانه، بلکه در الهام و اشتیاقی نهفته است که ‏در سرزمین های شرق اسلامی، از ترکیه تا هند، پدید آورد. قالب معماری تیموری از طریق شناخت ‏مستقیم خود عمارات، نقشه ها و طراحی های آن ها و مهاجرت معماران و اهل حرفه آن ها پخش و منتشر ‏شد. زنجیره ای از منابع و قریحه هنری در تختگاه های تیموری امکان ایجاد سبک سلطنتی معماری را ‏پدید آورد  و قدرت های سلطنتی بعدی همچون صفویان، عثمانیان و تیموریان هند نه تنها از اشکال و ‏الگوهای تیموری بهره گرفتند، بلکه در هرجا که امکانات آن فراهم شد از آرمان های تیموری هم استفاده ‏کردند. (بلر و بلوم:1381،107)‏
تاریخ ایران از دوران ظهور ترکان تا به قدرت رسیدن صفویان دارای چند ویژگی اساسی بوده است نخست ‏اینکه در تمامی این مدت، این سرزمین تحت سلطه ی بیگانگان بوده است. در مراحل آغازین این روند، ‏دودمان های ترک تبار مانند غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان روزگار درازی را بر ایرانیان حکومت ‏کردند. پس از ترکان نیز ایلخانان مغول همین سنت را تداوم بخشیدند و آخرین مرحله ی این یورش ها ‏یورش تیمور گورکان و حکومت او و جانشینانش در این قلمرو بوده است بوده است. در این سده های دراز ، ‏حکومت های محلی و منطقه ای گوناگونی در بخش هایی از ایران به قدرت رسیدند ولی هیچ یک از آنها ‏چندان اهمیتی نداشت که بر این ویژگی خدشه و خللی وارد کند.‏
دیگر ویژگی اینکه تمامی این حکومتگزاران که از طریق یورش نظامی یا مانند آن قدرت یافتند صاحب ‏فرهنگی برتر از فرهنگ بومیان نبودند. امپراتوری های ایران باستان، فرهنگ ریشه دار و توانمندی را به ‏وجود آورده بودندکه با پایان دوره باستانی از میان نرفت بلکه به دوران اسلامی انتقال یافت. درمقابل ‏ترکان، مفولان و تیموریان ،نیروهای نظامی بیایان گردی بودند که با تکیه بر نیروی شمشیر به قدرت ‏میرسیدنداما فرهگی برتر برای ارائه نداشتند.بیشتر این مهاجمان برای آشنایی با فرهنگ تکاپویی از خود ‏نشان نمیدادندو تنها به امور سیاسی و نظامی می پرداختند. در این میان تیموریان راه و روشی متفاوت ‏داشتندوآنان اگرچه بهره ای چندان از دانش و فرهنگ نداشتند اما از همان آغاز  گرایشها و رویکردهای ‏فرهنگی از خود نشان می دادند.دست کم علاقه مندی خود را به فرهنگ و تکاپوهای فرهنگی ابراز ‏میکردند.و با  اهل فرهنگ پیوند می یافتند. تیمور و جانشینان او به گونه ای این رویکرد را پی گرفتند که ‏باید حکومت نیموریان را فرهنگی ترین حکومت در میان حکومت های مهاجم ایران بعد از اسلام به شمار ‏آوورد.(فراهانی منفرد:1381، 50 و 51)‏