دیگر ایزدان مربوط به آب

در اوستا امرداد همراه و یا همواره ی خرداد است و این دو که مینوی رسایی و بی مرگی هستند، ‏چنانکه دار مستتر به خوبی نموده است، از جانوران و گیاهان، پتیاره ی بیماری و مرگ را دور می ‏رانند، خویشکاری آنها سبب شده که آن دو به صورت پشتیبان و نگه دارنده ی آب و گیاهان در آیند و ‏بر ضد تمامی اشکال مرگ و ویرانی بستیزند و شادی و خوشنودی دام های زنده را بیافزایند. بعد ها ‏آنها به صورت مینوانی در آمده اند که سراسر آفرینش را زنده نگه داشته، نان و خورشت روزانه ی ‏مردم را ارزانی می دارند. به عنوان پاسدار و پشتیبان آب ها و گیاهان آنان با آناهید زن ایزد آب ها ‏وابستگی پیدا کرده اند و در واقع گاهی این هر سه یکجا پرستش و نیایش شده اند (بنونیسیت، 1350: ‏‏59 و 60). یشت هشتم در بزرگداشت ایزد تیشتر سروده شده است. این ایزد در عین اینکه یک ستاره ‏است، اسبی با شکوه، موجودی ساکن آب ها و خدای بارانزا نیز است که در جریان ستیزه های افسانه ‏ای بر ضد اختران و دیوان و پریان می جنگد (بنونیسیت، 1350: 59 و 60).‏

آپام نپات ‎ ‎‏ بغ آریایی آب هاست که آیین او به زمان هند و ایرانی می رسد.نام او به همین گونه در ‏هندی باستان نیز آمده است و یکی از باستانی ترین سرود های ودایی در ستایش او سروده شده است. به ‏نظر می رسد این این ایزد معادل هند و ایرانی ‏Neptunus ‎‏ رومی و ‏Poseidon‏ یونانی است که در ‏روزگار کهن اهورایی بس والا و پرحشمت همانند  ‏Varuna‏ و اهورامزدا و مهر بوده است ولی شگفت ‏است که در نامه ی اوستا جز در چند مورد پراکنده از او یادی نشده است و قراینی در دست است که در ‏دوره های بعدی آناهید بانوی آب ها که آیین او با برخی خصوصیات نیایشی الهه ی سامی و ایلامی ‏آمیخته بود، در ایران جای آپام نپات را گرفته است. با این همه ستایش آپام نپات همچنان در ایران دوام ‏داشته و در بیرون از مرز های ایران نیز گسترش یافته است (بنونیسیت، 1350: 60).‏
ننه ‎ ‎نام سامی مام ایزد بزرگ ‏‎(Magna Mater)‎‏ است که در روزگار باستان آیینش از کرانه ی ‏مدیترانه تا سواحل دجله و فرات و در دره ی سند و مرزهای خاوری ایران بزرگ گسترده بود و با نام ‏های ارتمیس،اردوی، ناهید، ایشتر وننی در میان ایرانیان، یونانیان، بابلی ها، سودی ها و مردمان آسیای ‏صغیر پرستیده می شد. ستایش ننی پیشینه ی درازی دارد و او شاید یک زمان الهه ی شعر ‎ ‎‏ در جنوب ‏بابل بوده است که از دیرباز با ایشتر یکسان انگاشته شده بود و علاوه بر بین النهرین در ایلام و ایران ‏نیز ستایش می شد. آیین ننی در هزاره ی دوم پیش از میلاد در شوش رواج داشت و معبد او در آن ‏شهر تا زمان اسکندر بر پا بوده است. در ایران از دیرباز مراسم نیایش ننی با آناهید در آمیخته و آیین ‏این دو زن ایزد نه تنها در باختر ایران بلکه در مرز های خاوری کشور بیز رواج داشت (بنونیسیت، ‏‏1350: 149). یافته های باستانی هرسین کرمانشاه و اشتر و نورآباد و کوه دشت و دو سرخ که زمان ‏آن به هزاره ی اول پیش از میلاد و از آن شمار سنجاق های مفرغی و سر سنجاق هایی به هیأت سر ‏مادر خدای مورد نیایش آسیای کوچک تا شوش گویای آن است که پیش از پیدایش آناهیتا ایزد بانویی به ‏نام کریشه ‎ ‎‏ مورد نیایش بوده و این ایزد بانوی پیش آریایی با عنوان ‏NaNai‏ تا دوران پارت ها مورد ‏نیایش و ننی ایزد بانوی بزرگی است که نیایش او در روزگار باستان از کناره های مدیترانه تا میان ‏رودان و مرزهای شرقی ایران و دره ی سند با نام های آناهید، ایشتر و ننی در میان یونانیان، ایرانیان، ‏بابلیان و مردمان آسیای کوچک نیایش می شده و شاید نیایش این خدابانو پیشینه اش به هزاره ی دوم ‏پیش از میلاد و یا دوره ی پیش آریایی باز می گردد. در تیر یشت نژاد تیشتر از اپام نپات است. گویی ‏در گذر زمان این خدای پیش آریایی نخست تحت تأثیر مهر قرار می گیرد و در این دوره است که ‏اردوسیور آناهیتا ایزدبانوی آب ها جای اپام نپات را می گیرد. اَفزون بر خدایان و خدابانوان ذکر شده ‏خدایان دیگری نیز وجود دارد که در گذر زمان به دست فراموشی سپرده شده اند. مانند اردی وخشه، ‏ایزد بانوی آب در شرق ایران که جز نام او چیز دیگری از وی نمی دانیم (هینلز، 1383: 422 و ‏‏423).‏‎ ‎آپم نپات به معنای ناف یا زاده ی آب است. در اوستا نام ایزدی است که مأمور آب هاست و ‏سابقه ی آن به دوران آریا می رسد. در سراسر اوستا با صفات شیرور، تیزاسب، سرور، مورد ستایش ‏قرار گرفته و در نوشته های پهلوی برز نام او شده است.به صورت برز ایزد یا بزج ایزد آورده شده ‏است (سرخوش کرتیس، 1385: 427). نام او در اوستا به معنای فرزند آب هاست. این اوست که آب ‏ها را بخش می کند، او نیرومند و بلند قامت است و دارای اسب تندرو است. او مانند هرمزد لقب اهورا ‏‏(سرور) را دارد و مانند امشاسپندان درخشان است (بهار پژوهشی در اساطیر ایران، 1378: 81).‏
بنا بر روایات ایرانی کهن، در آغاز آفرینش، هنگامی که اهریمن بر آسمان و زمین تاخت بوم و بر ‏خشک و بی آب بود و نشانی از دریاها دیده نمی شد. آن گاه تیشتر فرشته ی پر شکوه باران آور ابر را ‏هنگام غروب در باختر زمین پدید آورد و آن را به نیروی باد در آسمان روان کرد و سی شبانه روز ‏باران ببارانید. هر سرشک آن باران به بزرگی تشت آبی بود که بر کشند و فرو ریزند. همه ی زمین را ‏به بلندی بالای مردی آب باستاد، پس بادها به جنبش در آمدند و همه ی آن آب ها را به کرانه ی زمین ‏براندند و اقیانوس ها، که فراخکرد نام دارند پدید آمدند. این باران آوری تیشتر همه ساله تکرار می شود ‏و زندگی گیاهان، جانوران و مردمان وابسته به اوست (بهار،از اسطوره تا تاریخ، 1386: 533). بر ‏روی قدیمی ترین سنگ نقش برجسته ی ایرانی، ایزد کوهستان ها نقش شده که در واقع آب آور است. ‏این ایزد بر روی صندلی که از مار است نشسته، از جلوی او آب عظیمی بلند می شود تا آسمان که ‏نیمی از آن از سر ایزد پشت سر او می رود و نیمه دیگر به سمت درباری ها و مقابل او.پنی ریشه ‏خدای کوهستان است و این آب آوری ها با اوست.پنی ریشه خدای آب بین النهرین است که اسم عیلامی ‏اش این است (بهار، از اسطوره تا تاریخ، 1386: 544 و 546).‏
تعداد خدایان، فرشتگان و الهه های آب فزون تر از این است که ذکرش در ایجا رفت، اما ما چیزی در ‏مورد همه ی آنها نمی دانیم و ناگزیر به سکوت در مورد آنها هستیم. نکته ی جالبی که اینجا وجود دارد ‏مرگ و زندگی آنها در اعصار مختلف است، با مرگ و کمرنگ شدن تدریجی اپام نپات، تیشتر زاده می ‏شود و با مرگ او آناهیتا زاده می شود و آب هب همواره نگهبانی برای خود می یافته است و مردم نیز ‏همواره الهه ای را برای آب ها بر می شمرده اند تا حس پرستش خود را راضی کرده باشند!‏